Đọc tin khá buồn về Hoàng thân Bảo Tài, con trai út của Hoàng tử Vĩnh Giu, cháu nội Vua Thành Thái vừa mất chiều tối nay trong nghèo khổ và thân xác đưa về quê vợ. Đăng lại một tạp bút tôi viết đã lâu, có một đoạn nhắc đến gia đình hoàng tộc này và một ngành nghề đã mất để mô tả sự thăng trầm đắng cay của thời cuộc. Biết đâu, trong gần vài mươi năm sống ở miền Tây, tôi từng ngồi trên một chiếc xe lôi do một hoàng thân cầm lái...
Nhớ… xe lôi !
Nhiều năm trước, tôi cùng nhạc sĩ Tuấn Khanh và nhà thơ Trần Tiến Dũng về Cần Thơ chơi. Cần Thơ khi đó đã là một thành phố nhộn nhịp, các hãng taxi đang phát triển rầm rộ và chỉ cần một cuộc gọi là ít phút sau xe đã sẵn sàng… Ngồi trong xe máy lạnh, nệm êm, an toàn nhưng trong lòng tôi vẫn không thấy vui mà cứ nhớ hoài về một phương tiện giao thông cũ giờ đà mất dấu: xe lôi !
May làm sao, buổi tối khi đang ngồi cà phê cóc trước khách sạn, chờ đến giờ hẹn cà phê với một cô gái xinh đẹp Cần Thơ, chúng tôi mừng rơn khi nhìn thấy một chiếc xe lôi từ hướng Bình Thủy chạy về. “Ê, xe lôi, xe lôi !”. Tôi đã kêu lên như vậy, một tiếng kêu xe mừng rỡ như thể đứa bé mừng mẹ đi xa trở về.
Đêm hôm đó, ba người chúng tôi đã ngồi trên một chuyến “xe lôi chui” để vi vu với giá cả khá rẻ so với taxi, mà lại cực kỳ vui vẻ vì cảm giác thân thiện, hòa nhập vào không khí yên bình của một thành phố đồng bằng. Chỉ có khuôn mặt của anh tài xế vẫn đầy nét lo âu vì vừa chạy xe vừa canh chừng cảnh sát giao thông, bởi từ giữa năm 2007, chính quyền đã khai tử loại xe này bằng một lệnh cấm !
Theo một số nghiên cứu, tại “lục tỉnh” xe lôi xuất hiện bắt nguồn từ những chiếc xe lôi (kéo) tay thời người Pháp bắt đầu xây dựng Nam kỳ, nghĩa là cũng có lịch sử cả trăm năm cải tiến. Đến những thập niên 1950-1960 đă xuất hiện xe lôi máy từ loại xe Mobylette của Pháp, sau đó là các loại xe của Nhật như Honda, Suzuki, Yamaha bởi đầu kéo mạnh, bền nên được ưa chuộng, và đứng đầu là loại Honda 67, sử dụng rộng rãi.
Dù vậy, ở miền Tây, mỗi một tỉnh xe lôi lại có những dáng vẻ tương đối khác nhau. Xe lôi ở Cần Thơ có mui che khi cần có thể xếp lại được, còn xe lôi Sóc Trăng có dạng như xe thổ mộ của Sài Gòn, có hai khoang mui kín và chở được nhiều người hơn so với xe lôi ở Cần Thơ.
Thời kinh tế khó khăn sau năm 1975, xe lôi Hậu Giang, Cần Thơ lại cải tiến cho hai bên càng xe rộng thêm, lợi dụng sức kéo mạnh của chiếc Honda 67 chở nhiều khách hơn. Thập kỷ 80 của thế kỷ trước, tôi từng đi trên những chiếc xe lôi chở đến 7 người lớn gồm 6 người ngồi trên thùng xe, 1 người ngồi sau lưng bác tài, như vậy tổng cộng là… 8 người ! Thật ấn tượng !
Không chỉ chở người, ngày đó xe lôi còn là phương tiện chở hàng hóa. Khắp các nẽo đường miền Tây từ đô thị đến nông thôn, xe lôi chạy nườm nượp nhìn rất vui. Dù rằng người chạy xe lôi thường nghèo nhưng có một chiếc xe lôi, một chỗ “đậu tài” tại một bến xe nào đó là đủ nuôi sống vợ con…
Còn nhớ những năm cuối 1980 đầu 1990, tôi thường có những đêm dài lang thang cùng một người bạn thân tại thành phố Cần Thơ. Tại thành phố này, các bến xe lôi lớn nhất là bến Ngô Quyền, bắc Cần Thơ, bến Võ Văn Tần...Nhưng thật ra ở khắp các vỉa hè, trước cổng bến xe khách, trước cổng bệnh viện, khách sạn, bến tàu, đầu hẻm hoặc trên đường đi, lúc nào hành khách cũng có thể dễ dàng ngoắc tay là có xe lôi dừng lại ngay.
Trong các cuộc trò chuyện của mình với các bác tài xe lôi, tôi được biết không ít trong số họ là sĩ quan hoặc binh sĩ Việt Nam Cộng Hòa. Sau khi được đi "cải tạo" về, không nghề nghiệp, chỉ còn biết gom góp chút tiền, nếu may mắn còn chiếc honda cũ, thì mua thêm cái thùng lôi, kiếm chỗ đậu tài kiếm sống !
Những biến động chính trị tại Việt Nam góp phần thêm vào những oái ăm của định mệnh. Có lẽ trong thế giới của những hoàng tộc, số phận của nhiều hậu duệ triều Nguyễn khá bi đát. Vào năm 1949, theo một số nhận định, để thực hiện biện pháp chia rẽ, Vĩnh Giu, một trong 19 hoàng tử của vua Thành Thái đã bị người Pháp đưa xuống Cần Thơ làm việc bên ngành cầu đường thuộc Ty Giao thông Công chánh.
Tại đây, ông đã yêu một cô gái miền Tây mặn mà. Cuộc hôn nhân của một hoàng tử thất thế và cô thôn nữ vùng đồng bằng quê gốc Cần Thơ đã có một kết quả khá “phồn thực” với 7 người con. Tuy vậy cuộc sống của gia đình hoàng tử này rất khó khăn, thậm chí để có tiền nuôi con, ông Vĩnh Giu còn đi làm nhạc công cho các quán bar tại Cần Thơ, dù vậy các con ông vẫn không thể theo học lên cao.
Sau năm 1975, cuộc sống gia đình ông càng bi đát hơn, Vĩnh Giu thôi làm ở Ty Giao thông Công chánh Cần Thơ, và phải sống nhờ nhà mẹ vợ trong một con hẻm trên đường Phan Đình Phùng. Tại đây, ông Vĩnh Giu làm nghề sửa xe đạp để mưu sinh và mất trong nghèo khổ. Một trong những con trai ông là Nguyễn Phước Bảo Tài, tức cháu nội vua Thành Thái, giạt về vùng ngoại ô xa xôi là thị trấn Cái Răng, và mưu sinh bằng nghề chạy xe lôi tuyến Cái Răng- Cần Thơ.
***
Ta tạm quên số phận hẩm hiu của gia đình hoàng tộc này để trở lại với những bước thăng trầm vận vào chiếc xe lôi. Ngoài việc chở khách thông thường, xe lôi khi ấy gần như là phương tiện duy nhất của các cánh bướm đêm lang bạt. Sau 11g đêm đến gần sáng, từ các quán bia ôm, các em mặt đầy son phấn túa ra, khi đó các "mối xe lôi" đã sẵn sàng đưa các cuộc đời kỹ nữ về những phòng trọ tồi tàn hay những khách sạn rẻ tiền để tiếp tục cuộc bán mua. Và buổi sáng, những chuyến xe lôi đặc biệt đó cũng sẵn sàng chờ đợi, đón đưa những mảnh đời rách nát.
Nhưng như đã biết, đến đầu năm 2008, tại Cần Thơ và nhiều nơi khác thuộc đồng bằng sông Cửu Long, xe lôi đã bị cấm hoạt động, và nếu còn, chỉ là xe lôi chạy chui.
Du vậy vài năm trước, khi đi chơi vòng quanh đồng bằng cùng mấy đứa em trai, tôi vẫn còn nhìn thấy xe lôi ở các tỉnh, thị xã, huyện vùng biên như Châu Đốc, Tịnh Biên, Rạch Giá... Và chúng tôi đã dùng xe lôi đạp đi quanh thành phố Hà Tiên, nhưng tất nhiên xe lôi đạp chỉ chở được vài người lớn, vì sức người có hạn.
Thú thật tôi không hiểu vì sao nhà cầm quyền các tỉnh miền Tây lại cấm tiệt xe lôi. Nói rằng nó nguy hiểm, dễ gây tai nạn giao thông thì không phải vì phương tiện này tuy nhìn có vẻ mạo hiểm nhưng chưa có thống kê nào cho thấy đi xe lôi dễ tai nạn hơn đi những loại xe khác. Còn nói rằng nó xấu thì lại càng sai, vì cũng như xích lô tại Sài Gòn, xe lôi là một phần “hồn cốt” của Nam Bộ.
Dù gì thì giờ đây, xe lôi gắn máy đã gần như hoàn toàn mất dấu tại một số đô thị lớn miền Tây. Mỉa mai là thay thế nó, có những chiếc “xe lôi Tàu” xấu xí, kềnh càng dù không chở người nhưng tham gia vận chuyển hàng hóa trên các tuyến đường, càng làm nhói lên bao câu hỏi về một sự lệ thuộc Bắc phương toàn diện của những kẻ cầm quyền.
(Trong tập tạp bút: Miền Tây- chưa xa mà đã xưa)
