Tuyến tiền liệt phì đại (Benign Prostatic Hyperplasia, BPH)

Thính giả tên Khương Nguyễn hỏi:

"Thưa Bác sĩ,

Tôi năm nay được 67 tuổi. Vừa qua bác sĩ tái khám định kỳ và nghi ngờ rằng tôi có thể bị chứng phì đại của tuyến tiền liệt. Bởi vì, tôi đi tiểu thấy hơi khó khăn trong một vài tháng gần đây. Mặc dù kết quả khám nghiệm PSA chỉ có 1.15/4.0. Vì vậy bác sĩ đã kê toa cho tôi uống Tamsulosin HCI 0.4mg. Sau khi uống được một ngày thì tôi đã đi tiểu lại được dễ dàng như xưa.

Tôi muốn hỏi Bác sĩ là:
1.Chứng phì đại của tuyến tiền liệt có thể chữa trị nhỏ lại được, hoặc chặn đứng sự phát triển bằng thuốc uống hay không?
2. Nếu không, thì bệnh nhân phải chấp nhận dùng thuốc trợ giúp cho sự tiểu tiện giống như Tamulosin suốt đời? Hay chỉ dùng trong giai đoạn điều trị ngắn hạn?
3. Chứng phì đại của tuyến tiền liệt có thật cần đến sự giải phẫu hay không?

Thành thật cảm ơn Bác sĩ."

Bác sĩ Hồ Văn Hiền:

Tuyến tiền liệt (prostate) nằm bao quanh niệu đạo (urethra), lúc nước tiểu từ bàng quang (bladder) thoát ra ngoài qua ngã niệu đạo. Tuyến tiền liệt bình thường thể tích chừng 15-30 ml, cỡ bằng trái banh chơi golf. Ở người 50 tuổi trở lên, thể tích trung bình tăng lên từ 24ml lúc 50 tuổi cho đến 38 ml lúc 80 tuổi và PSA từ 1,1 lên đến 2,5 ng/ml và không ảnh hưởng nhiều đến các triệu chứng tiểu tiện (Berges, Germany).

Có thể xem BPH không phải là một cái bịnh mà là một hiện tượng tự nhiên của người già. Chỉ một số người có BPH có triệu chứng đường tiểu (lower urinary tract symptoms, LUTS), và sau 5 năm trong những người thuộc nhóm có triệu chứng (symptomatic group) chỉ có 20% có biến chứng (ví dụ bị bí tiểu). Cho nên mục đích chính là tăng phẩm chất cuộc sống (giảm triệu chứng), thêm một mục đích nữa là ngừa một số trường hợp bí tiểu (làm cho tuyến tiền liệt teo nhỏ hơn) và cải thiện đời sống tính dục (sex).

Tuy nhiên, nếu tuyến tiền liệt quá lớn và đè lên niệu đạo (urethra, là đường thoát nước tiểu từ bọng đái ra ngoài dương vật), bịnh nhân có thể thấy tiểu chậm, tiểu khó, tiểu són hay tiểu nhiều lần (đái láu). Rất hiếm khi bịnh tuyến tiền liệt phì đại lành tính (BPH, benign prostatic hypertrophy) đe dọa đời sống bịnh nhân. Điều quan trọng nhất là bs đánh giá tầm mức của các triệu chứng và chúng ảnh hưởng thế nào đến phẩm chất cuộc sống người bệnh, để quyết định có cần chữa trị hay không, và chữa trị bằng phương pháp nào.

IPSS: Điểm triệu chứng tiền liệt quốc tế (International Prostate Symptom Score)

Người ta có thể định bịnh và ước tính độ nặng nhẹ của bịnh tuyến tiền liệt bằng cách cho bịnh nhân trả lời những câu hỏi sau đây; triệu chứng đi từ 0 (tối thiểu) đến 5 điểm (triệu chứng tối đa). Tối đa là 35 điểm. Score: triệu chứng nhẹ: 1-7; vừa: 8-19; nặng: 20-35.

1. Trong tháng vừa qua, bạn cảm thấy đi tiểu không hết mà còn dư đọng lại trong bọng đái bao nhiêu lần?
2. Trong tháng vừa qua, bao nhiêu lần bạn cảm thấy phải đi tiểu lại trong vòng 2 giờ sau khi tiểu xong?
3. Trong tháng vừa qua, bao nhiêu lần bạn phải ngừng tiểu xong lại tiểu lại nhiều lần trong khi đi tiểu?
4. Trong tháng vừa qua, bao nhiêu lần bạn thấy khó nín tiểu?
5. Trong tháng vừa qua, bao nhiêu lần bạn thấy dòng nước tiểu yếu đi?
6. Trong tháng vừa qua, bao nhiêu lần bạn phải rặn mới bắt đầu tiểu ra được?
7. Trong tháng vừa qua, điển hình bao nhiêu lần bạn phải dậy đi tiểu mỗi đêm?

   Phẩm chất (chất lượng) cuộc sống: điểm từ 1-6.

8. Nếu từ nay suốt đời bạn phải đi tiểu như bây giờ, bạn sẽ cảm thấy như thế nào?

Phẩm chất cuộc sống rất quan trọng. Nếu điểm triệu chứng IPSS thuộc loại vừa nhưng người bịnh không thấy phiền hà gì, bác sĩ có thể đợi không cần chữa thuốc và áp dụng những biện pháp như bỏ rượu, cà phê, tránh uống nước nhiều vào buổi tối trước khi đi ngủ, tránh dùng một số thuốc (như thuốc ho, cảm, kháng histamin) làm đi tiểu khó khăn hơn.

Bác sĩ có thể tóm tắt bằng cách hỏi 2 câu ngắn và tính điểm "bother score", hay "điểm phiền toái":

1) Trong tháng vừa qua, triệu chứng đường tiểu phiền nhiễu bạn đến mức nào:

0. không phiền tí nào

1.phiền ít thôi

2. kha khá

3. phiền nhiều lắm

2) Nếu suốt đời bạn cứ bị đi tiểu như vậy, bạn sẽ thấy the nào:

0. Tuyệt vời sung sướng

1. Vừa ý

2. Phần lớn vừa ý

3. 50% vừa ý, 50% không vừa ý

4. Phần lớn không vừa ý

5. Không vui (unhappy)

6. Kinh khủng (terrible)

(Two global bother questions about overall urinary difficulty. From Barry MJ et al. J Urol. 1992;148:1549–1557.15)

Những thuốc tây y để trị các triệu chứng của bịnh tuyến tiền liệt phì đại có tác dụng như sau:

1) alpha blockers (alpha 1a adrenergic receptor): không làm tuyến teo lại mà làm giãn nở các cơ chung quanh tiền liệt và chung quanh cổ của bàng quang, làm nước chảy thông hơn.
Thuốc thường dùng: tamsulosin (Flomax), Terazosin (Hydrin)
Phản ứng phụ: chóng mặt (áp huyết thấp), nhức đầu, xáo trộn tiêu hoá, nghẹt mũi ( loại này cũng là thuốc dùng hạ huyết áp cao)

Vì thuốc tamsulosin cũng tác dụng trên cơ năng của mống mắt (iris,màng che của mắt phía trước thuỷ tinh thể điều tiết lượng ánh sáng vào mắt), làm cho cơ phụ trách giãn nở mống mắt yếu đi, thuốc có thể gây trở ngại cho bác sĩ giải phẫu cườm mắt hay glaucoma (nhãn áp quá cao). Lúc lấy thuỷ tinh thể bị đục ra ngoài trước khi nhét thuỷ tinh thể nhân tạo vào thay thế, vì con ngươi không nở ra đúng cách, phẫu thuật có thể khó khăn hơn và lành lâu hơn. Nếu bịnh nhân đang dùng thuốc tamsulosin (dù là mới dùng) phải cho bác sĩ giải phẫu mắt biết để đối phó với "hội chứng mống mắt yếu trong giải phẫu", intraoperative floppy iris syndrome [IFIS)

Một số bịnh nhân có thể bị chứng xuất tinh ngược. Lúc cao điểm tình dục, tinh dịch có thể không đi ra ngoài (xuất tinh) mà đi ngược vào bọng đái vì cơ tròn kiểm soát đường vào bọng đái không đóng lại (retrograde ejaculation).

2) 5 alpha reductase inhibitors: ức chế men 5 alpha reductase; men này giúp biến hormone nam giới testosterone thành dihydrotestosterone (DHT) là một chất làm tuyến tiền liệt to ra (tăng trưởng). Do đó các thuốc loại này làm cho thể tích của tuyến tiền liệt giảm đi, tuy nhiên có thể cần đợi đến 6 tháng tuyến tiền liệt mới nhỏ lại.

Ví dụ: finasteride (Proscar), dutasteride (Avodart). Dutasteride làm giảm PSA xuống một nửa sau một năm, và thể tích tuyến tiền liệt giảm 25% sau 2 năm, giảm triệu chứng khó tiểu và giảm khả năng ung thư tuyến tiền liệt.
Phản ứng phụ: giảm khả năng cương cứng (erection), giảm ham muốn tình dục (libido), giảm lượng tinh dịch (semen volume).

Nói chung, loại thứ nhất (như tamulosin) làm giảm các triệu chứng đường tiểu giới (lower urinary tract symptoms) như tiểu láu, khó tiểu, trong lúc loại thứ nhì làm giảm sự tắc nghẽn (obstruction) của đường thoát nước tiểu . có thể dùng 2 thuốc cùng một lúc. Lúc nào thì ngưng thuốc được là tuỳ theo bác sĩ quyết định cho từng trường hợp.

Theo khuyến cáo của Hội Niệu Khoa Hoa Kỳ (American Urological Association), những trường hợp sau đây mới cần giải phẫu:

1) Suy thận thứ phát do tuyến tiền liệt phì đại (BPH)

2) Bí tiểu không trị được do BPH

3) Sạn trong bọng đái, hay tiểu có máu tái hồi do BPH

4) Triệu chứng đường tiểu dưới do BPH gây ra mà chữa không hiệu quả hoặc do bịnh nhân không muốn dùng các thuốc khác.

(“Surgery is recommended for patients who have renal insufficiency secondary to BPH, refractory urinary retention secondary to BPH, recurrent urinary tract infections (UTIs), recurrent bladder stones or gross hematuria due to BPH, and/or with LUTS attributed to BPH refractory to and/or unwilling to use other therapies”.)(AUA)

Với những tiến bộ trong vòng 20 năm qua về các thuốc chữa trị BPH, chỉ định giải phẩu càng ngày càng ít đi. Chỉ định chính của phẫu thuật là nếu trị liệu thuốc thất bại, cơ năng thận bị đe doạ do nước tiểu bị ứ đọng và gây ra sạn (sỏi) và nhiễm trùng. Đại đa số các trường hợp chỉ giải phẫu sau khi chữa thuốc thất bại.

Những người không muốn dùng thuốc tây vì không muốn bị các phản ứng phụ nêu trên, ngoài ra các thuốc này cũng đắt tiền.

Những thức ăn sau đây có thể giúp làm giảm nguy cơ tuyến tiền liệt phì đại hay giảm triệu chứng đường tiểu liên hệ:(5)

1) mè (sesame): nhờ hàm lượng zinc (kẽm) cao.
2)cá hồi: nhiều omega 3 fatty acids
3) đậu nành, nhờ hàm lượng isoflavones (nhờ vậy đàn ông châu Á ít bị tiền liệt phì đại hơn)
4) vitamin C từ rau cải: bell pepper, cauliflower, broccoli, kale Vitamin C từ trái cây, thuôc không hiệu nghiệm bằng)
5) cà chua (tomato) nhờ chất lycopene (màu đỏ), cũng như dưa hấu, apricot, bưởi đỏ, đu đủ.
6) avocado nhờ beta sitosterol , cũng như hạt bí rợ, đậu nành, pecans.
7) rau lá xanh, cải (vegetables):nhờ các chất antioxidant (chống oxy hoá) cũng như hành, tỏi.

Những "herbal supplements" ("chất phụ từ cây cỏ") , “herbal treatment” không được gọi là thuốc ở Mỹ, vì tác dụng dược lý, lâm sàng chưa được FDA (cơ quan quản lý dược và thực phẩm Mỹ) xét duyệt và công nhận. Thuốc có thể chưa được chuẩn hoá về liều lượng, phẩm chất và an toàn chưa được chứng minh. Cũng vì thế, những điểm sau chỉ có tính cách thông tin mà thôi, thính giả cần cẩn thận tìm hiểu về những "thực phẩm chức năng" mình muốn dùng.

1) Saw palmetto (cây lá tơi, Serenoa repens, Serenoa serrulata): thuốc dùng trích tinh của trái palmetto chín. Có thể có (nhưng chưa chắc, vì các khảo cứu đưa đến kết quả có lúc trái ngược nhau) tác dụng làm ngăn chặn testosterone biến thành dihydrotestosterone , tương tự như Proscar nói trên.

Theo tài liệu của Mayo Clinic (2):
Liều từ 100mg saw palmetto extract cho đến 960mg/ngày từng được dùng (cho người lớn trên 18 tuổi mà thôi).
Ví dụ: 320 milligrams of saw palmetto extract (e.g., Permixon®, Serendar, Talso®), uống một liều/ ngày hay chia làm 2 liều (80-90% lipidosterolic content),đã được dùng trong 6 tháng trong một số khảo cứu. Libeprosta viên 60 mg, uống 2 viên x 2 lần /ngày

2) Beta-sitosterol: trích từ bông (pollen) của cỏ tên là ryegrass. Có thể giúp cho các triệu chứng về tiểu tiện giảm đi, tuy nhiên chưa có bằng chứng khách quan thuyết phục.

3) Pygeum: trích từ vỏ cây táo ở Châu Phi (African plum, Prunus africanum, Pygeum africanum). Trong 18 khảo cứu, kết quả cho thấy các triệu chứng tiểu tiện (tiểu khó, đái láu..) giảm đi một nửa so với placebo (thuốc giả); lưu lượng nước tiểu tăng 25%.

Viên pygeum extract, 75 mg-200 mg, uống một liều hay chia làm 2 liều/ ngày (cho người trên 18 tuổi, không quá 1 năm.

Xin nhắc lại, các nhận xét trên đây chỉ có tính cách thông tin. Thính giả cần hội ý với bác sĩ của mình.

Chúc bịnh nhân may mắn.

Bác sĩ Hồ Văn Hiền

Ngày 2 tháng 7 năm 2018

References: 1) Eric H. Kim: The use of 5-alpha reductase inhibitors in the treatment of benign prostatic hyperplasia

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5780290/

2) Marihart S, Harik M, Djavan B.; Dutasteride: A Review of Current Data on a Novel Dual Inhibitor of 5α Reductase

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1550785/

3)American Urological Association, Surgical Management of Lower Urinary Tract Symptoms Attributed to Benign Prostatic Hyperplasia (2018)

http://www.auanet.org/guidelines/benign-prostatic-hyperplasia/lower-urinary-tract-symptoms-(2018)

3) Validity of the “Bother Score” in the Evaluation and Treatment of Symptomatic Benign Prostatic Hyperplasia
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1477553/

4) Age-stratified normal values for prostate volume, PSA, maximum urinary flow rate, IPSS, and other LUTS/BPH indicators in the German male community-dwelling population aged 50 years or older.https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21221974

5) Management of non-complicated BPH: proposition of a renewed
decision treehttp://urofrance.org/fileadmin/documents/data/C7/2004/C7-2004-00020001-1/TEXF-C7-2004-00020001-1.PDF

Quý vị có thể xem và nghe lại các bài giải đáp trên mạng Internet ở địa chỉ voatiengviet.com

Quý vị muốn được giải đáp các thắc mắc về những vấn đề y học thường thức, xin gọi đến số (202) 205-7890, hoặc E-mail đến địa chỉ <vietnamese@voanews.com>.