Hôm nọ, báo Đất Việt có "Diễn đàn trí thức", và tôi cũng có vài suy nghĩ liên quan. Tôi nghĩ nhiều khi báo chí và công chúng nói chung dùng chữ “trí thức” để chỉ người có bằng cấp đại học hay hậu đại học. Nhưng cách hiểu đó sai. Trước đây, khi một nhóm người lập ra trang fb và gọi là “mạng trí thức nước ngoài” tôi có góp ý rằng họ chưa phải là “trí thức” mà là người có bằng cấp cao, dùng chữ đó là tự đề cao mình quá đáng. (Sau này mạng đổi tên theo đề nghị của tôi).
“Trí thức” ở đây phải hiểu theo khái niệm “public intellectual”, tức là [nói đơn giản và cho dễ hiểu là] người làm cho xã hội lúc nào cũng thức tỉnh. Và, người làm cho xã hội thức tỉnh không cần phải có bằng cấp đại học. Nghệ sĩ, nhà văn, nhà báo, nhà giáo, chuyên gia, nhà khoa học, nhà sư, linh mục, v.v. tất cả đều có thể là trí thức. Họ quan tâm đến và phát biểu những vấn đề ngoài chuyên môn của họ. Noam Chomsky là nhà ngôn ngữ học, Einstein là nhà vật lí học, nhưng họ quan tâm đến các vấn đề chính trị - xã hội. Trí thức, từ bản chất, không thân thiện với nhà cầm quyền (nhưng họ không hẳn chống nhà cầm quyền). Bản chất của trí thức là hoài nghi lành mạnh, và họ thường bi quan. Họ nhìn đâu cũng thấy vấn đề. Họ không hài lòng với hiện tại và lúc nào cũng lo lắng đến tương lai. Do đó, họ muốn xã hội phải trăn trở và tỉnh thức như họ.
Trong thực tế, hàng triệu người có bằng cấp đại học -- trong cũng như ngoài nước -- chỉ ru ngủ với nhau mà thôi. Họ liên kết với nhà cầm quyền để tìm cái danh và cái lợi, chứ không hẳn nhằm đánh thức xã hội. Họ đòi hỏi phải có chức vụ trong bộ máy quản lí. Mục tiêu của họ là chức quyền, chứ không hẳn vì phúc lợi xã hội, cũng chẳng vì giáo dục hay khoa học. Họ hay nói theo và phụ hoạ quan điểm của Nhà nước dù quan điểm đó bị đa số công chúng phản đối. Sự việc đặc khu kinh tế cho chúng ta thấy những người này. Có khi họ im lặng trước bất công xã hội, nhưng họ tự an ủi bằng ngữ vựng nằm lòng của họ là “chỉ quan tâm đến chuyên môn.” Có khi họ tự ru ngủ bằng câu kinh “thể chế nào cũng được, miễn kinh tế phát triển là ok.” Họ không phải là trí thức.
Nhưng trí thức theo nghĩa 'public intellectual' khó tồn tại ở các nước như Việt Nam. Xã hội Việt Nam xem trọng trạng thái 'tĩnh' và ổn định, mà trí thức thì lúc nào cũng thách thức trạng thái tĩnh, nên họ trở thành cái gai trong giới cầm quyền. Những trí thức đích thực như Nguyễn Quang A, Phạm Chi Lan, Nguyễn Huệ Chi, Trần Huỳnh Duy Thức, v.v. là những trường hợp minh chứng cho sự khó tồn tại của giới trí thức trong xã hội Việt Nam.
Hơn thế nữa, những người cầm quyền hay nghĩ theo kiểu "dân chi phụ mẫu", và họ xem người đại diện của nhà nước là cha mẹ và thần dân là con. Con không có quyền chất vấn cha mẹ. (Ngoài miệng thì họ nói họ là đầy tớ của dân, nhưng trong đầu thì họ nghĩ là cha mẹ của dân). Bởi suy nghĩ đó nên bà Chủ tịch Quốc hội và bà Thị Ninh có lần nói ví von rằng nhà cầm quyền có thể trừng phạt dân của họ và không muốn nước ngoài can thiệp vì việc đó cũng giống như cha mẹ trừng phạt con cái trong nhà! Dĩ nhiên, quan điểm đó không đúng và lạc hậu, nhưng sự thật là nó xuất phát từ những người cầm quyền nói lên rằng trí thức đúng nghĩa khó có “đất dụng võ” ở VN.
