Tham nhũng mang tính hệ thống và ngày càng nghiêm trọng, nay vấn nạn đã lên đến “vùng cấm” thách thức sự tồn vong chế độ tập quyền cao dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản (CS). Đây là hệ quả của cái gọi là nghịch lý tăng trưởng nhanh và tham nhũng tràn lan, nghĩa là sự chấp nhận tham nhũng để tăng trưởng kinh tế đảm bảo tính chính danh cho chế độ. Để cân bằng trạng thái này ông Tổng bí thư (TBT) Nguyễn Phú Trọng là người được lựa chọn trong Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ 11 năm 2011. Từ khi đó ông TBT đã phát động chiến dịch chống tham nhũng đồng thời vẫn thúc đẩy tăng trưởng. Không tìm được người kế vị phù hợp, ông Trọng đã hai lần vận dụng “trường hợp đặc biệt” để ở lại cương vị TBT tại hai Đại hội 12 năm 2016 và 13 năm 2021. Chính sách chống tham nhũng vẫn được thực hiện, nhưng cho đến nay nó vẫn bị mắc kẹt trong tình trạng tham nhũng cao - một ‘cái bẫy tham nhũng.’ Đó là sự thoả thuận ngầm (như che giấu, giảm nhẹ…) giữa nhóm các quan chức nhất định, chẳng hạn cấp cao nhất, về hành vi tham nhũng của họ vì mục đích riêng. Ông TBT, năm nay đã 80 tuổi, ngoài ra vì lý do sức khoẻ, sự kế vị ông đang được ra đặt ra. Tuy nhiên, liệu ứng viên nào ‘cần và đủ’ để cân bằng trạng thái tham nhũng chính trị hiện nay? Điều này đang thách thức nguyên tắc tập thể lãnh đạo mang tính truyền thống của Đảng?

Vấn nạn tham nhũng kéo dài, tràn lan và nghiêm trọng đang gây ra khủng hoảng công tác cán bộ Đảng của hệ thống chính trị nói chung và nhân sự ở cấp cao nhất nói riêng. Chỉ riêng đối với chức vụ Chủ tịch nước, tính từ đầu nhiệm kỳ Đại hội 12 (2016-2021) đến nay đã bốn lần thay đổi liên tục, bốn vị khác nhau và, không ai nắm trọn nhiệm kỳ. Cố Chủ tịch nước Trần Đại Quang (tháng 4/2016 đến 9/2018), ông qua đời vì bạo bệnh; Nguyên Chủ tịch nước Nguyễn Phú Trọng (10/2018 đến 4/2021) thôi chức vì lý do sức khoẻ khi chưa hết nhiệm kỳ; Nguyên Chủ tịch nước Nguyễn Xuân Phúc (4/2021 đến 1/2023) thôi chức vì “chịu trách nhiệm chính trị” vì để cho nhiều lãnh đạo cấp dưới vi phạm kỷ luật Đảng, pháp luật; Trường hợp nguyên Chủ tịch nước Võ Văn Thưởng (3/2023-3/2024) phải “từ chức” vì “theo báo cáo của Ủy ban Kiểm tra Trung ương và các cơ quan chức năng, ông đã vi phạm quy định về những điều đảng viên không được làm, quy định về trách nhiệm nêu gương của cán bộ, đảng viên, trước hết là Ủy viên Bộ Chính trị, Ủy viên Ban Bí thư, Ủy viên Ban Chấp hành Trung ương Đảng và chịu trách nhiệm người đứng đầu theo các quy định của Đảng và pháp luật của Nhà nước. Những vi phạm, khuyết điểm của ông Võ Văn Thưởng đã gây dư luận xấu, làm ảnh hưởng đến uy tín của Đảng, Nhà nước và cá nhân ông.”

Trong nhiệm kỳ Đại hội 13 (2021-2026), tính đến thời điểm hiện tại đã có 4/18 Uỷ viên Bộ Chính trị phải thôi chức và “chịu trách nhiệm chính trị” trước Đảng, 21/200 Ủy viên Trung ương (cả dự khuyết) và hàng chục nghìn tổ chức Đảng và cán bộ đảng viên lãnh đạo trong hệ thống chính trị bị kỷ luật…

Như đã nêu, sự kiện xảy ra mới đây thu hút sự chú ý của giới quan sát và làm rung động chính trường Việt Nam. Ông Chủ tịch Nước Cộng hoà Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam Võ Văn Thưởng vừa ‘ngã ngựa’ ngày 21/3/2024. Đảng CS cầm quyền nói ông Thưởng có đơn thôi giữ các chức vụ trong tổ chức Đảng và Nhà nước và được đồng ý[1]. Họ kết luận ông vi phạm quy định về những điều đảng viên không được làm, nêu giương người đứng đầu và pháp luật nhà nước. Trong vòng một năm, từ tháng 3/2023 đến 3/2024, hai vị Chủ tịch nước từ chức vì “trách nhiệm chính trị”, một hình thức kỷ luật  ở ‘vùng cấm’ để giữ thể diện cho chế độ Đảng CS toàn trị, nhưng thực ra, ít nhiều, đều liên quan đến tham nhũng. Chẳng hạn, ông Võ Văn Thưởng bị đồn đoán liên đới đến vụ án “hối lộ” xảy ra tại Tập đoàn Phúc Sơn[2] gắn với trách nhiệm lãnh đạo ở địa phương, thực ra là ‘nhận hối lộ’, của dàn lãnh đạo – hai đời Chủ tịch tỉnh Quảng Ngãi trong giai đoạn 2011-2021, trong đó có ông Thưởng lúc đó là Bí thư Tỉnh uỷ nhiệm kỳ 2011-2016.

Ông Thưởng, như đã biết, trên con đường sự nghiệp hơn 10 sau đó của mình đã thăng tiến nhanh chóng, ra trung ương, giữ các chức vụ như Uỷ viên Bộ Chính trị, Trưởng ban Tuyên giáo, Thường trực Ban bí thư, Chủ tịch nước. Ban đầu, ông Võ Văn Thưởng được tập thể Đảng lựa chọn với kỳ vọng có thể thích ứng với trạng thái tham nhũng hiện nay trong giới lãnh đạo. Ông Thưởng sinh năm 1970, còn tương đối trẻ, trưởng thành từ công tác chuyên trách đoàn, từng giữ chức Bí thư tỉnh uỷ ở tỉnh Quảng Ngãi, trải qua nhiều cương vị ở Trung ương, có một nhiệm kỳ uỷ viên Bộ Chính trị. Dường như ông không tỏ ra ‘nghiêng’ về phe nào… Về hình thức theo quy định của Đảng, ông đủ điều kiện cho chức Chủ tịch nước. Ngoài ra, vì sự ‘phù hợp, này ông Thưởng còn được sự ủng hộ của ông TBT Nguyễn Phú Trọng, thậm chí đích thân ông Nguyễn Phú Trọng đã can thiệp[3]  vào bộ máy Nhà nước để bảo vệ ông Võ Văn Thưởng vì một vài rắc rối liên quan đến gia đình.

Nay, sự kiện ông Thưởng bị ‘phế truất’ bất ngờ đã gây nhiều suy đoán. Trước hết, về quyền lực của ông TBT Nguyễn Phú Trọng liệu đã suy giảm, rằng ông ấy đã bị ‘tiếm quyền’ bởi “những người giúp ông làm trong sạch bộ máy Đảng”. Và, hậu quả là “chiến dịch chống tham nhũng đang dần thoát khỏi tầm kiểm soát” của ông TBT. Hai là, cuộc chiến kế vị TBT trong Đảng đã bắt đầu và, người người kế vị TBT cho nhiệm kỳ Đại hội 14 không phải để cân bằng trạng thái tham nhũng cao, mà sẽ có thay đổi. Một giả thuyết (!) rằng có thể sẽ là nhân vật ‘nặng ký’ nhất trong trò chơi vương quyền sẽ thay thế, thậm chí có thể kiêm nhiệm cả hai chức tổng bí thư và chủ tịch nước và, với quyền lực tuyệt đối thì những chiến dịch chống tham nhũng trong tương lai sẽ không “động” đến ông ấy...

Giới phân tích chính trị quan ngại về sự xáo trộn như trên về nhân sự “vùng cấm” có thể gây bất ổn. Khi sự thoả thuận để cân bằng trạng thái “tham nhũng chính trị” bị phá vỡ có thể khơi mào cuộc chiến quyền lực căng thẳng trong nội bộ. Trong số 18 ủy viên Bộ Chính Trị hiện thời chỉ còn 14 người, nếu căn cứ vào điều lệ Đảng để có thể được bầu vào vị trí tổng bí thư, thì có lẽ chỉ còn bốn ứng cử viên thoả mãn những điều kiện cần. Liệu nguyên tắc tập thể lãnh đạo có được đảm bảo khi tương quan lực lượng thay đổi? Vấn đề bây giờ là ai sẽ nắm thực quyền chứ không phải người ‘đại diện’ cho các phe phái trong bối cảnh tham nhũng cao để duy trì chế độ?

Các nhà quan sát đang dõi theo những động thái đối nội và đối ngoại của Đảng CS trước những biến cố nhân sự ‘chóp bu.’ Một số ‘nghịch lý’ đã lộ rõ, chẳng hạn, chỉ thị ‘ngầm’ 24[4] của Đảng về giữ an ninh chế độ ‘từ sớm, từ xa’, trấn áp ‘mầm mống’ hình thành các tổ chức đối nghịch trong khi thúc đẩy kêu gọi các nhà đầu tư nước ngoài. Hoạt động ‘trấn an’ quốc tế khá ồn ào về “ngoại giao cây tre” đến hai cường quốc kinh tế đối nghịch về ý thức hệ. Trong hai ngày 18-19/03 tại Cát Lâm, Trung Quốc, ông Lê Hoài Trung, Trưởng ban Đối ngoại TƯ Đảng CS VN đã ‘trao đổi’ với người đồng cấp của Đảng CS Trung Quốc. Trong khi hôm 25/3 ông Bộ trưởng Bộ Ngoại giao Bùi Thanh Sơn đã ‘hội đàm’ tại Washington với Ngoại trưởng Hoa Kỳ Antony Blinken, Cố vấn An ninh Quốc gia Jake Sullivan và Giám đốc Cơ quan Phát triển Quốc tế của Hoa Kỳ (USAID) Samantha Power… Trong chuyến thăm này khi được hỏi về việc ông Võ Văn Thưởng từ chức vào tuần trước, Ngoại trưởng Sơn nói: “Tôi nghĩ việc chủ tịch nước từ chức ở Việt Nam không ảnh hưởng đến chính sách đối ngoại cũng như chính sách phát triển kinh tế của chúng tôi”[5]…

Ngày 13/3/2024, ông TBT Nguyễn Phú Trọng, kiêm Trưởng Tiểu ban nhân sự Đại hội 14, đã chủ trì phiên họp đầu tiên của Ban này với sự tham dự đầy đủ của “Tứ trụ” của chế độ. Tại đây, đặt ra yêu cầu cao về nhân sự cán bộ đảng, ông Trọng nói: “… không để lọt vào Trung ương khóa 14 người kê khai tài sản không trung thực, có biểu hiện giàu nhanh, nhiều tài sản mà không giải trình được nguồn gốc. [6] Công luận băn khoăn, liệu đây có phải là lời phát biểu ‘cuối cùng’ của một biểu tượng dám dương ngọn cờ chống tham nhũng? Và, ai sẽ là người kế vị TBT để tiếp tục chiến dịch đốt lò do ông ấy phát động?