‘Bàng hoàng’ và ‘buồn lo’ là từ ngữ của giới quan sát tình hình thời sự Việt Nam qua sự kiện vụ nổ súng ở tỉnh Đắk Lắk chia sẻ với Đài Á Châu Tự Do hôm 13/6/2023. Biến cố bạo lực xảy ra hai ngày trước đó gây tử vong, thương vong cho chín người và hàng chục người bị chính quyền bắt giữ.

Tuy nhiên, các ý kiến sau khi bước đầu tìm hiểu nguyên nhân của vấn đề, cũng bày tỏ với RFA Tiếng Việt mong muốn sẽ sớm có được giải pháp đối với những vấn đề xung đột và mâu thuẫn xã hội ở khu vực là nơi sinh sống từ xa xưa của nhiều nhóm sắc dân, cư dân bản địa. Đây cũng là khu vực vốn được coi là điểm ‘nhạy cảm’ lâu nay với chính quyền và nhà nước cộng sản Việt Nam.

Từ Sài Gòn, nhà thơ, dịch giả Hoàng Hưng, nhà phản biện chính sách, bình luận trên quan điểm riêng.

“Cảm nghĩ đầu tiên của tôi, khi tôi nghe tin, là tôi thấy rất buồn, tức là mâu thuẫn xã hội bây giờ đã đến mức mà người ta dám dùng vũ lực một cách công khai và không còn sợ bị pháp luật nghiêm trị nữa. Bởi vì rõ ràng việc này pháp luật sẽ nghiêm trị, thế nhưng người ta còn không sợ nữa, có nghĩa là bất chấp cả mạng sống của mình, để làm việc phản đối một điều gì đó, dù tôi chưa biết rõ nguyên nhân thực sự là gì”.

“Tôi rất buồn vì cảm thấy xã hội ở mức mà phải bạo động, bởi vì lâu nay tôi vẫn có một quan niệm là đất nước mình (Việt Nam) đang rất cần một sự hòa hợp, đoàn kết mọi người để chung tay xây dựng một đất nước có rất nhiều khó khăn nhưng hướng tiến lên của nó cũng đã khá rõ ràng và còn đối phó với kẻ thù xâm lược nữa, hai nhiệm vụ này đang cần có một mối đoàn kết, hòa hợp và thống nhất tất cả từ trên xuống dưới, tất cả các thành phần, các tầng lớp, nay xảy ra việc này thì rất là buồn và lo.

Tôi không biết nguyên nhân cụ thể trực tiếp như thế nào, và không biết sự hình thành của nhóm (tấn công) này ra sao mà có thể trong thời đại Internet này, người ta có thể làm việc đó một cách bí mật, khó nắm bắt được hết. Ngay ở những nước tiền tiến văn minh như nước Mỹ, những nhóm ‘khủng bố’, hay ‘bạo loạn’ vẫn có thể hình thành ngoài sự kiểm soát của nhà nước, thì điều đó cũng dễ hiểu.

Nhưng nhìn rộng ra, tôi chỉ thấy rằng những vấn đề xã hội của Việt Nam, mâu thuẫn giữa các tầng lớp mà bây giờ bộc lộ như thế này thì làm cho mình rất đau lòng, tất nhiên những người dân bình thường không bao giờ tán thành hay đi ủng hộ những chuyện dùng vũ lực để mà ‘bạo loạn’ như thế cả, nhưng tôi muốn nhìn ở tầm của những người có trách nhiệm quản lý xã hội, điều hành chung xã hội, cần có một cái nhìn như thế nào cho thật sáng suốt, để không đẩy mâu thuẫn ở trong nội bộ của xã hội lên mức cao hơn.”

‘Không tin vào trấn áp, hãy khuyến khích phản biện ôn hòa’

Theo ông Hoàng Hưng, ở đây có một khía cạnh là việc ‘trấn áp’ những hành động như vừa xảy ra là ‘tất yếu’, nhưng ông không tin vào việc chính quyền chỉ hành động như vậy mà có thể giải quyết vấn đề, ông nói:

“Việc trấn áp, việc phải nghiêm trị của pháp luật những hành động như thế này là tất yếu, thế nhưng nếu như mình (chính quyền) cho rằng dùng biện pháp trấn áp như thế mà giải quyết được vấn đề thì tôi không tin. Bởi vì về sâu xa, nó không có kết quả, do những cuộc trấn áp như thế một số năm trước đã diễn ra rồi, từ vụ Văn Giang cho đến vụ Đoàn Văn Vươn, cho đến một vụ mà trước đây có một người cũng giữ rẫy của mình và đã bắn chết mấy người mà cũng ở vùng gần Tây Nguyên.

Thế rồi lớn nhất là vụ Đồng Tâm mà cũng đã có trấn áp cả rồi, mà đến mức mọi người không đồng tình như vụ Đồng Tâm, mà trấn áp quá nặng nề (khiến) mọi người thấy là không cần thiết. Đến nay lại tiếp tục nổ ra như thế này, thì chứng tỏ biện pháp trấn áp đơn thuần như thế không phải là hay, mà tôi nghĩ người điều hành xã hội vẫn phải có một cái nhìn rộng rãi hơn, để làm sao giải quyết những vấn đề mâu thuẫn trong các thành phần, trong các tầng lớp xã hội một cách hài hòa, đảm bảo được những lợi ích của các bộ phận, kể cả đa số lẫn thiểu số.

Và một điều quan trọng hơn nữa là lâu nay, hình như người ta rất sợ tiếng nói phản biện, hay những nhóm phản biện, bởi vì mấy năm nay thấy rằng sự e sợ, sự ngăn chặn những tiếng nói phản biện càng ngày càng khắt khe hơn, tôi cho rằng như thế không hay, không đúng, bởi chính trong tình trạng xã hội có nhiều vấn đề, nhiều mâu thuẫn, thì lại phải rất khuyến khích những tiếng nói phản biện ôn hòa.

Tôi là một trong những người có tham gia phản biện, đương nhiên tôi phản biện những lĩnh vực về văn hóa và nghệ thuật là những vấn đề mà tôi nắm vững, hay một vài lĩnh vực khác là vấn đề mà tôi nắm được thì tôi phản biện; chứ không phải vấn đề gì của nhà nước cũng phản biện - cái đó không đúng, tôi không đồng ý với cách như thế, không phải bất cứ vấn đề gì của nhà nước đưa ra cũng tự động gọi là ‘automatic’ phê phán - cái đó không đúng.

Thế nhưng rất nhiều nhóm, rất nhiều cá nhân phản biện một cách có tình, có lý, ôn hòa, thì tôi nghĩ những người này rất nên được khuyến khích, thay vì quá lo sợ rằng họ hình thành những nhóm chống nhà nước, hay mầm mống của những nhóm chống nhà nước, vì thế mà tìm cách ngăn chặn những tiếng nói phản biện, những người có thiện chí. Cái đó cũng là một yếu tố có thể dẫn đến (vấn đề) khi người ta không có cách nào để lên tiếng một cách ôn hòa, hay để đấu tranh cho quyền lợi của người ta, mà người ta coi là chính đáng, thì cái đó sẽ dẫn đến việc không còn lối thoát nữa, người ta sẽ nổi loạn. Đó là điều rất không hay, và nhìn rộng ra là như thế, còn tôi cũng nói lại rằng với vụ việc cụ thể này tôi không có điều kiện để tìm hiểu kỹ sâu.”

‘Cứ theo lối của ‘đa số’, sẽ không bao giờ giải quyết vấn đề’

Từ thành phố Lognes, ngoại ô mạn Đông của Paris, nước Pháp, nhà nghiên cứu Dân tộc học, Tiến sĩ Nguyễn Văn Huy, đưa ra bình luận trên quan điểm cá nhân với RFA Tiếng Việt:

“Khi nghe tin này, tôi cũng rất bàng hoàng, tại vì những người sắc tộc sống trên Tây Nguyên là đề tài tôi nghiên cứu khi tôi làm Luận văn Tiến sĩ hồi năm 1993, tôi thấy những gì tôi viết từ thời đó đến nay không thay đổi. Tức là cộng đồng người Thượng sinh sống trên Tây Nguyên ngày nay là một thành phần thiểu số trên quê hương của họ. Thành ra vấn đề này mà cứ giải quyết theo lối của người Kinh, tức là chỉ huy người Thượng, thì sẽ không bao giờ giải quyết được hết vấn đề.

Bởi vì người Thượng sống theo phong tục, mà phong tục đó có thể đã cả ngàn năm; nhưng dưới thời Pháp thuộc, phong tục đó được người Pháp tôn trọng, chúng ta phải hiểu rằng nước Pháp là một quốc gia rất tôn trọng những sắc dân, thành ra họ đề cao vấn đề quyền và truyền thống của những người sắc tộc sinh sống trên đất đai của mình, mà người Pháp gọi họ là ‘autochtone’, tức là những người bản xứ, bản địa. Thành ra, từ trước tới nay, những người Thượng vẫn nhìn vấn đề đó như là quyền lợi của họ.

Và khi chính quyền của Thủ tướng Ngô Đình Diệm năm 1955 thay đổi quy chế Hoàng triều Cương thổ của Quốc vương Bảo Đại, thì quy chế này kết nạp người Thượng thành người Việt Nam và họ theo luật lệ của Việt Nam và sinh sống như người Việt Nam. Từ đó nảy ra một số bất mãn và một số bất đồng ý kiến giữa người Thượng và người Kinh, mới xảy ra những chuyện như phong trào Barakaja hoặc là Fulro, và sau này người ta kêu là Đề-ga. Tôi nghĩ rằng đến nay chuyện không tôn trọng quyền lãnh cư và thổ cư của họ mà không giải quyết được, sau này sẽ có một số cuộc xung đột khác, mặc dù ngày nay họ là thiểu số, họ yếu hơn người Kinh.”

Theo nhà dân tộc học này, cộng đồng người bản địa này tại Việt Nam không có đòi hỏi gì đặc biệt, ngoài quyền tự do được sinh sống trên chính đất đai của ông bà, Tổ tiên để lại từ trước, ông nói tiếp:

“Nhưng thực sự theo tôi, người Thượng không đòi gì hết, họ chỉ đòi được tự do sinh sống trên đất đai Tổ tiên của họ để từ ngàn xưa trở lại, mà đất đai của họ là những vùng rừng núi hoang vu chẳng có ai khai thác được gì hết, chỉ trồng được cà-phê hoặc cây cao su, hoặc khai thác một vài khả năng khoáng sản, vi phạm cái đó không đem lại quyền lợi cho đất nước Việt Nam nhiều, nhưng lại xúc phạm quyền lợi sinh sống của người bản địa, người Thượng ở đó.

Thành ra tôi nghĩ đây là một vấn đề rất quan trọng mà nếu chính quyền Việt Nam không giải quyết tường tận, mà cứ áp dụng luật của người Kinh, tức là luật của đa số áp đảo thiểu số, vấn đề sẽ không được giải quyết và có thể người Thượng có thể bị diệt chủng trong tương lai nếu cứ bị đối xử cứng rắn. Nhưng tôi nghĩ đây là một ‘tội ác’ đối với nhân loại, tại vì không tôn trọng quyền của người thổ cư là một trọng tội, bởi vì các quốc gia ngày nay đều tôn trọng quyền này hết.

Người Mỹ cũng đã hối hận vì ngày xưa họ đã tiêu diệt người Da đỏ, người Úc ngày nay cũng hối hận về việc đã tiêu diệt những người thổ cư đầu tiên, và ngày nay người ta đang phục hồi, vì đó cũng là những con người như chúng ta, họ có những quyền lợi mặc dù phong tục, tập quán của họ khác. Nên tôi nghĩ ở Việt Nam phải tôn trọng họ, bởi vì đất nước Việt Nam có 100 triệu người, thì 1,5 triệu người trên Tây Nguyên không thấm thía gì hết, nên phải tôn trọng quyền đất đai mà Tổ tiên của họ để lại từ xưa đến nay.

Còn nếu (chính quyền) Việt Nam không tôn trọng quyền tự do canh tác trên đất đai mà Tổ tiên của họ để lại, việc đó sẽ gây rất nhiều xáo trộn trong tương lai, và (dằn vặt) lương tâm của người Việt, những người có hiểu biết sẽ kéo dài trong nhiều thế hệ, nếu như chúng ta không giải quyết tường tận vấn đề này. Bởi vì tôi nghĩ, theo quan điểm riêng của tôi, luật đất đai của chính quyền Việt Nam hiện nay quá quyết đoán, cái gì cũng thuộc Nhà nước hết, thì cái này là một chuyện vô lý.

Một người đã khai thác, đã sống ở trên một vùng đất cách đây 100, 200 năm rồi, nay mình ào tới và mình nói đất đai đó của tôi, thì cái đó cũng quá đáng. Rồi sau đó áp dụng đưa những người không biết gì đến họ để tới đó chiếm đóng, rồi làm những việc trái với phong tục tập quán của họ, thì những phản ứng mà phẫn nộ của họ là đúng rồi.

Thành ra tôi nghĩ, chính quyền Việt Nam phải nhìn vấn đề này rất cẩn thận, nếu không sẽ không bao giờ có sự bình yên trong xã hội, nhất là trên Tây Nguyên.”

Cùng ngày, tiếp tục cập nhật diễn biến hậu vụ bạo lực, nổ súng gây chết người trên địa phương của tỉnh hôm 11/6/2023, báo Đắk Lắk hôm thứ ba đưa tin cho hay chính quyền và công an Việt Nam đã bắt hơn bốn mươi người được cho là “đối tượng có liên quan” vụ tấn công trụ sở công an hai xã tại huyện Cư Kuin.

“Các lực lượng chức năng của Bộ Công an và Công an tỉnh Đắk Lắk đã bắt giữ thêm saus đối tượng trong vụ tấn công trụ sở công an hai xã tại huyện Cư Kuin nâng tổng số bị bắt lên 45 đối tượng… hiện các lực lượng chức năng đang tiếp tục truy bắt những đối tượng còn lại, đồng thời, kêu gọi những người phạm tội sớm ra đầu thú để được hưởng khoan hồng...,” tờ báo dẫn nguồn từ người phát ngôn Bộ Công an Việt Nam hôm 13/6 cho hay.