23 tháng 10 2016

Đó là kẻ bị truy nã ráo riết nhất nước Mỹ, một tên gangster khát máu, thậm chí còn bị 'bố già' Al Capone tống cổ ra khỏi băng đảng vì gã quá bạo lực.

Vào ngày 20/4/1934, cảnh sát quyết định bắt người. Được tin báo cho biết hắn đang ở tại một khách sạn bên hồ tại Wisconsin, cảnh sát ra chiến dịch bí mật nhằm bắn hạ đối tượng.

George Nelson có gương mặt tròn, cặp mắt to và chiếc mũi nhỏ xinh. Bọn giang hồ cùng băng đảng gọi sau lưng hắn là "Babyface" (mặt trẻ thơ). Trông hắn chẳng hề giống một tên tội phạm.

Khi các đặc vụ đến nơi, họ dán mắt vào ba gã đàn ông. Những người đó - thực chất là đặc vụ FBI cải trang - đã bị bắn hạ chỉ trong vài giây, khiến sát thủ Babyface và những kẻ đồng loã ngoài vòng pháp luật trốn thoát.

Chúng nhảy ra khỏi cửa sổ tầng hai, đi dọc theo ven hồ nhiều dặm, đánh cắp một chiếc xe hơi và tẩu thoát.

Từ khả năng thoát khỏi tội giết người đến việc độc quyền tình yêu thương của cha mẹ hay rất quyến rũ tình dục với người khác giới, gương mặt giống trẻ con thực sự là một vũ khí xã hội tiềm ẩn đầy sức mạnh.

Đôi mắt tròn ngơ ngác có thể giúp người ta thắng được kẻ thù, gợi sự giúp đỡ từ những người xa lạ, và nhanh chóng thăng tiến trong sự nghiệp. Đôi mắt ấy khiến các chính trị gia có vẻ đáng tin cậy hơn, kẻ phạm tội khó bị kết án hơn và thường chịu án nhẹ nhàng hơn.

Trong mọi trường hợp, những người với gương mặt trẻ con thường được cho là thành thật, thơ ngây, ấm áp, tử tế, dễ tiếp cận, đáng tin, dễ thương, quen thuộc và dễ lôi cuốn hơn hầu hết mọi người.

Sự tin tưởng đã bị đặt nhầm chỗ. Trong thực tế họ thường sẽ có vẻ trở thành tội phạm hơn. Và một khi những người này bất chấp luật pháp, họ thường phạm nhiều tội nghiêm trọng hơn những kẻ khác.

Phán xét từ vẻ ngoài

Cuối cùng, không có gì khó hiểu, qua sự đa dạng văn hoá khắp nơi trên toàn cầu, những phụ nữ có gương mặt trẻ thơ luôn được đánh giá là quyến rũ nhất.

"Mắt to, lông mi dài, lông mày cong, môi căng mọng, cằm nhỏ, mặt tròn, mũi nhỏ xinh xắn - nếu như đây không phải mô tả một em bé, thì tôi đang mô tả một siêu mẫu," Caroline Keating, một chuyên gia về các giao tiếp không thông qua ngôn ngữ tại Đại học Colgate, New York, nói.

Điều gì đang diễn ra vậy?

Chúng ta vẫn thường phán xét mọi người dựa vào bề ngoài của họ suốt hàng ngàn năm qua. Người Hy Lạp cổ đại đã biến việc này thành một môn khoa học "ngành xem tướng mạo".

Vào khoảng đầu những năm 500 trước Công nguyên, nhà toán học Pythagoras kiểm tra gương mặt các chàng trai trẻ để xác định liệu họ có thể là học trò giỏi hay không.

Không lâu sau đó, Aristotle viết về việc những người đầu to thể hiện điều gì. Thời đó nhiều người tin rằng nếu một người giống một con vật nào đó thì đó là một chỉ dấu tốt để phán đoán tính cách của họ.

Vào thời Trung Cổ, môn xem tướng mạo đã phát triển và thực sự chiếm vị trí chính thống.

Giới chuyên môn sử dụng cụm từ "kẻ cả" để nói tới những ai có mũi hếch, thường có kiểu tính cách phách lối, "trán cao" để chỉ các nhà quý tộc và "trán thấp" dành cho những người thuộc tầng lớp bình dân bên dưới.

Đến tận năm 2016 này, chúng ta vẫn làm thế. Chúng ta vẫn nhìn những gương mặt hơi giống chú chó Labrador là ấm áp, trong khi những người nhìn hơi giống sư tử lại thường bị coi là có khuynh hướng lấn át, áp đảo người khác.

Ta nghĩ những người có gương mặt "cau có" là hung hăng, và những người có gương mặt kém hấp dẫn là những kẻ bệnh hoạn.

Chúng ta nghĩ rằng những người có vẻ ngoài quen thuộc sẽ có cùng cách nghĩ với mình. Rất nhiều phán đoán như vậy xảy ra chỉ trong 50 phần triệu giây.

Những sai lầm trong tiềm thức kỳ lạ đó không hẳn là ngớ ngẩn. Gương mặt chứa đựng những manh mối giá trị tiết lộ cho ta biết mình đang đối mặt với ai (Họ có hung hăng không? Họ có bệnh hoạn không?).

Sâu thẳm trong quá trình tiến hoá của con người, khả năng đưa ra các phân loại nhanh chóng và vô thức có ý nghĩa sinh tử.

Chọn lọc tiến hoá

Để hiểu rõ vì sao việc mang gương mặt trẻ thơ lại đem đến nhiều lợi thế đến vậy, đầu tiên chúng ta cần hiểu điều gì thường xảy ra khi chúng ta nhận diện một em bé thực sự.

Trong thực tế, những đặc điểm của trẻ em, và tất cả những gì nói chung được coi là "dễ thương" - chỉ là hàng loạt sự vô tình của quá trình phát triển.

Vì mắt chúng ta đã phát triển hoàn chỉnh ngay từ khi ta sinh ra và đầu ta chưa đủ lớn - cho nên mắt em bé trở nên to tròn.

Tương tự, cơ thể chúng ta phát triển nhanh hơn rất nhiều so với đầu chúng ta, với sọ lớn. Trẻ em cũng có mỡ nhiều hơn người lớn, khiến má mũm mĩm. Và còn nhiều nét đặc trưng khác nữa.

Ta quá nhạy cảm với những thay đổi mang tính hệ thống khi ta trưởng thành. Độ già của hai người có thể xác định dựa trên những điểm khác biệt nhỏ nhất trên cấu trúc gương mặt.

Và dù bạn có rất có thiên tính làm mẹ hay cực kỳ không thích trẻ con, chúng ta đều được lập trình để phản ứng với những gì mang tính chất trẻ thơ, chẳng hạn như ta lập tức trở nên nói năng âu yếm theo kiểu trẻ con.

Đáng chú ý, việc nhìn vào gương mặt ngây thơ khiến ta bớt hung hăng hơn, rộng lượng hơn, dễ mỉm cười và sẵn lòng giúp đỡ người khác hơn.

"Những tín hiệu đó nằm ngoài vùng nhận thức - chúng tác động lên bộ não mà ta thậm chí không nhận ra các tín hiệu đó đã được ghi nhận," Keating nói.

Sức mạnh của họ chính là những đặc điểm "dễ thương" đã chinh phục cả thế giới qua những sản phẩm và những bộ phim hoạt hình đáng yêu (như Betty Boop, Chuột Mickey, hay hươu Bambi).

Năm 2012, những gương mặt trẻ con được vẽ trên một loạt các cửa hàng ở tây nam London để cố gắng giảm tội phạm.

Đó là bởi vì dù người đó là ai hay dù họ có tính cách ra sao, thái độ của chúng ta ngay lập tức bị thay đổi ngay khi bộ não nhận diện "trẻ con".

"Những gương mặt trẻ thơ như cầu xin sự giúp đỡ, sự bảo vệ, tỏ ý rằng người mang gương mặt đó không phải là mối đe dọa gì cho bất kỳ ai - hệt như cảm giác mà chúng ta có khi nhìn những đứa trẻ sơ sinh," Keating nói.

Thiện cảm bất ngờ

Trong một nghiên cứu, não của những người tham dự được scan khi họ nhìn các ảnh trẻ em và những người đàn ông có mặt trẻ con.

Các kiểu gương mặt đàn ông mang nét trẻ thơ gây tác động tới hệ thần kinh của các phụ nữ tham gia thí nghiệm không khác gì so với khi họ nhìn ảnh những em bé thật sự.

Những người đang dùng thuốc tránh thai - hay đang trong thời kỳ rụng trứng còn nhạy cảm hơn những người khác.

Vào năm 2003, Keating tiếp tục tìm hiểu thêm về sức mạnh của gương mặt trẻ con. Bà áp dụng một thí nghiệm tâm lý cổ điển được thực hiện lần đầu trong thập niên 1960, "kỹ thuật lá thư thất lạc".

Thí nghiệm này như sau: hãy tưởng tượng bạn tìm thấy một lá thư bị thất lạc - có ghi địa chỉ, dán tem và sẵn sàng được gửi đi. Liệu bạn có sẵn sàng gửi đi giùm không? Đó là cách đơn giản để đo lường sự tử tế của mọi người trong việc giúp đỡ người lạ.

Keating và đồng nghiệp viết một lá thư xin việc tưởng tượng và làm một hồ sơ công việc giả, và in ra 584 bản.

Mỗi bản được kèm theo một phong bì và có dán tem cùng với địa chỉ tới một nhà tuyển dụng tiềm năng, mặc dù thực ra đó là địa chỉ gửi đến một hộp thư của Keating.

"Cuối cùng trước phong bì này chúng tôi dán một tờ giấy ghi chú nhỏ màu sáng trong đó ghi chữ "Gửi đi ngay hôm nay", bà nói.

Tất cả các chi tiết đều giống nhau, trừ một điểm: bức ảnh trên hồ sơ hoặc là ảnh một người có gương mặt trẻ con vô hại hoặc gương mặt một người thông minh với bề ngoài nhiều tuổi.

Thậm chí ngay cả các gương mặt cũng không phải là thật, mà là được thiết kế pha trộn giữa tám người đàn ông và phụ nữ da đen, da trắng đã tốt nghiệp đại học.

Những bức ảnh sau đó được hiệu chỉnh kỹ thuật số sao cho mắt họ to hơn 15% và môi căng mọng hơn 15%, hoặc nhỏ hơn và mỏng hơn chừng đó phần trăm.

"Người cùng thực hiện điều tra là những sinh viên đại học của tôi; các em rất hay làm mất đồ. Vì thế tôi đề nghị họ hãy làm rơi những lá thư ở trung tâm New York, và Nairobi, Kenya," bà cho biết.

Các hồ sơ được cố ý bỏ quên ở ghế đá công viên, đường đi bộ, các trạm xe công cộng, chợ ngoài trời, buồng điện thoại, ở bất cứ đâu có mức độ giao thông vừa phải - miễn là không có gió.

Một vài người đã mất rất nhiều thời gian để gói phong bì này lại. Liệu có người nào sẽ gửi nó tới "nhà tuyển dụng" không?

Rất nhiều phong bì chẳng bao giờ được gửi đi, nhưng có khoảng 36% đã tới nơi, hầu hết là với những ảnh có gương mặt trẻ con.

"Tôi phải nói là có rất nhiều nguyên nhân dẫn đến quá trình này. Nhưng nếu gương mặt chúng ta là điều dẫn đến cách người khác đối xử với ta thì chúng ta cần phải biết về điều đó," Keating nói.

Gương mặt trẻ con có thể tác động đến hành vi của ta theo cách gián tiếp - với hệ quả xã hội đáng báo động.

Chính trị gia mặt trẻ con

Vài năm trước vào khoảng năm 1999, Keating thử một thí nghiệm tương tự, lần này bà sử dụng gương mặt của các chính trị gia.

Những tình nguyện viên không được cho biết trước nội dung thử nghiệm đã cho xem những hình ảnh của các vị tổng thống Mỹ được chỉnh sửa để trông họ có vẻ ít nhiều có gương mặt trẻ con hơn, sau đó các tình nguyện viên được yêu cầu đánh giá các ứng viên này theo xếp hạng quyền lực, sức mạnh, xảo quyệt, chân thành, hấp dẫn và lòng trắc ẩn.

Những chính trị gia mắt to thường được xếp hạng ấm áp hơn, chân thành hơn và hấp dẫn hơn.

Điều này đặc biệt đúng với ông Clinton, người mà Keating dự đoán có thể vẻ bề ngoài trẻ thơ đã giúp ông nhiều năm trước vượt qua được scandal với nữ thực tập sinh Lewinsky và sau đó dù phải qua phiên toà luận tội, ông vẫn là chính trị gia được đa số công chúng cực kỳ yêu thích.

"Hiệu ứng mặt trẻ thơ lưu truyền qua nhiều thế hệ" đã lừa dẫn chúng ta đến chỗ cố gắng tìm kiếm những đặc điểm của trẻ con trong những ai có gương mặt giống trẻ con, như sự ngây thơ, vô tội.

"Hãy bỏ qua bề ngoài - đó là cấu trúc gương mặt tự tạo ra những tín hiệu đó. Chúng ta có ấn tượng đầu tiên từ gương mặt và cứ thế giữ mãi ấn tượng đó," Keating nói, và chỉ ra hầu hết mọi người cũng nhạy cảm với "định kiến xác nhận" - xu hướng vô thức tìm kiếm và bám lấy thông tin xác nhận những định kiến có sẵn của mình. "Mọi người thích cho rằng mình đúng."

Vấn đề là vẻ bề ngoài giống một đứa trẻ khiến chính trị gia ban đầu khó có thể được bầu chọn. Bởi người có gương mặt trẻ con thường được coi là dễ bảo, yếu đuối và ít có uy quyền - không phải là tính cách mà mọi người chờ đợi ở một nhà lãnh đạo.

Ở Anh, có rất nhiều ví dụ cho thấy các chính trị gia có thể trở thành nạn nhân của kiểu gương mặt này, từ nhà cựu lãnh đạo Đảng Bảo thủ William Hague - người thua cuộc trước ông Tony Blair trong cuộc bầu cử năm 2001 - đến đương kim Ngoại trưởng Boris Johnson, người mới chỉ vài tháng trước còn bị cho là "không phải nhà lãnh đạo".

Với phụ nữ, điều này có thể còn gây nhiều khó khăn hơn. "Hillary Clinton phải vượt qua thực tế là bà là phụ nữ, và bà có một gương mặt khá giống trẻ con. Người ta thậm chí không biết họ bị tác động khi họ nhìn bà và nói "tôi không nghĩ bà ấy có thể làm nhà lãnh đạo, nhưng tôi không biết tại sao'," Keating nói.

Đảo ngược tình thế

Tuy nhiên, ngay cả nhược điểm của yếu tố giống trẻ con - là dù có bị xem như người dễ bảo, yếu đuối và thiếu quyền lực, kỳ lạ thay, vẫn hữu ích.

Trong thực tế, những người đàn ông có gương mặt trẻ thơ thường có xu hướng cương quyết hơn, thành công hơn và được giáo dục tốt hơn bạn bè cùng trang lứa.

Người ta cho rằng họ có lợi nhờ vào "hiệu ứng lời tiên tri tự đánh bại", trong nỗ lực vượt qua định kiến của xã hội, cuối cùng họ lại nỗ lực nhiều hơn. Tuy nhiên, điều này cũng có thể giải thích cho xu hướng phạm tội của họ.

Nhưng tại sao có quá nhiều người lại có gương mặt trẻ con như vậy?

Tin tốt là về mặt khoa học mà nói thì mọi con người đều có gương mặt trẻ thơ.

So với các loài linh trưởng khác, con người chúng ta có đầu to hơn, gương mặt ít lồi lõm hơn, mắt to hơn, hàm nhỏ hơn và chúng ta thường không có nhiều lông; chúng ta trông giống tinh tinh non hơn là tinh tinh trưởng thành.

Ý tưởng này được củng cố bởi mô hình phát triển xương sọ của chúng ta và thực tế là có rất nhiều gene của con người không trội lên mãi cho đến khi chúng ta đã lớn tuổi hơn.

Người ta tin rằng điều này giúp lý giải tại sao chúng ta lại khác tinh tinh nhiều đến thế, dù con người chỉ mới tách ra từ loài tinh tinh trong quá trình tiến hoá khoảng sáu triệu năm trước, một khoảng thời gian ngắn ngủi nếu xét đến quá trình tiến hoá.

Thay vì đợi những biến thể mới của gene xuất hiện, đơn giản là chúng ta đã tăng tốc thời gian này lên.

"Khi nghiên cứu những mẫu hoá thạch của loài người, ta có thể thấy sự tiến hoá từ sự "tráng kiện" đến "mảnh dẻ" - chúng ta tiến hoá thành một giống loài có bề ngoài giống trẻ em hơn," David Perrett, nhà tâm lý học từ Đại học St Andrews cho biết.

Cùng với bề ngoài mặt trẻ con, chúng ta cũng tiến hoá một số đặc chất khác nữa giống trẻ em, ví dụ như luôn luôn tò mò hiếu kỳ trong suốt cuộc đời.

Có hai giải thích cho quá trình này.

Hấp dẫn tính dục

Ban đầu, có rất nhiều bằng chứng cho thấy gương mặt trẻ con có sức hấp dẫn mãnh liệt đối với người khác, vì thế có lẽ tổ tiên có bề ngoài giống siêu mẫu đã từng có nhiều người kết đôi và sinh nhiều con hơn (chọn lọc tính dục).

Cách giải thích này được củng cố từ thực tế rằng người có mặt giống trẻ con cực kỳ hấp dẫn với phụ nữ - và phụ nữ có xu hướng nhìn giống trẻ con hơn đàn ông. Nhưng tại sao?

"Các nhà tâm lý tiến hoá nói đàn ông muốn tìm phụ nữ sẽ mang thai con anh ta và sinh ra những đứa con khoẻ mạnh - và đó là các chỉ dấu cho thấy điều này," Adrian Furnham, nhà tâm lý học ở Đại học University College London nói.

Mặc dù mọi người đều khởi đầu cuộc sống với mắt to, má phính, nhưng cấu trúc gương mặt chúng ta thay đổi cùng tuổi tác và cho đến khi ta trưởng thành, những phụ nữ trẻ mắn đẻ thường có gương mặt giống trẻ con hơn những người già.

Thời xưa, những người có mặt trẻ con có thể là chỉ dấu thật sự cho thấy tuổi trẻ - nhưng vì những người với đặc điểm đó thường có ưu thế nhiều hơn về mặt sinh sản, những đặc tính đó trở nên phát triển quá mức.

Chúng có thể là tín hiệu cho thấy cơ thể có hệ thống hormone tốt, vì một số đặc điểm giống trẻ con như cằm nhỏ có liên hệ đến oestrogen, tức hormon tính dục nữ.

Vậy còn với đàn ông thì sao?

Hẳn là vẻ ngoài "dễ thương" phải rất khác so với những gương mặt mang nét góc cạnh, mạnh mẽ, đầy nam tính của người mẫu nam? Thế nhưng vấn đề lại phức tạp hơn thế nhiều.

Vào năm 1998, Perrett quyết định tìm hiểu. Ông tạo ra một gương mặt phụ nữ "trung tính" và đàn ông "trung tính" bằng cách kết hợp nhiều thứ lại với nhau, và sau đó yêu cầu các tình nguyện viên giảm bớt hay tăng cường nữ tính (độ giống trẻ con) hoặc nam tính cho đến khi hình ảnh đó trở nên hấp dẫn nhất.

"Chúng tôi kinh ngạc nhận ra là mọi người không thích gương mặt được tăng thêm các nét nam tính. Họ đánh giá các gương mặt đó là lạnh lùng. Khi được tăng độ nữ tính dù là ở đàn ông hay nam giới, một gương mặt sẽ khiến họ thấy đó là người ấm áp, tử tế và có vẻ sẽ là cha mẹ tốt hơn," ông nói.

Perrett cho rằng phụ nữ thường bị quyến rũ trước người đàn ông giống họ vì cho rằng đó có thể là một người bạn đời chung tay chăm sóc con cái.

Khả năng sinh tồn

Cách giải thích thứ hai nhìn nhận tới lý do trực tiếp.

Tận dụng những phản ứng bình thường với trẻ em có rất nhiều lợi ích xã hội, sâu thẳm trong lịch sử tiến hoá của loài người, những ai có gương mặt trẻ thơ có khả năng sinh tồn cao hơn.

Chẳng hạn như vào những thời điểm khắc nghiệt, những người có gương mặt trẻ con có thể dễ xin thức ăn từ bạn bè xung quanh hơn.

Trong thực tế, quá trình tiến hoá của gương mặt giống trẻ con có vẻ là do sự kết hợp của cả hai, mặc dù yếu tố chọn lọc tính dục được công nhận nhiều hơn.

Vậy là đến nay thì bạn đã hiểu lý do vì sao.

Lần tới khi bạn thấy mình đang nhìn chằm chằm vào mắt của một người bạn, đồng nghiệp hay người yêu có gương mặt trẻ con, bạn chỉ cần nhớ, bạn có thể chỉ là nạn nhân gần nhất của một lỗi hệ thống trong suốt quá trình tiến hoá rất dài.