10 tháng 11 2022

Nguồn hình ảnh, Kvartal 95 Studio

Trong phim 'Servant of the People' (Đầy tớ nhân dân), thầy giáo lịch sử Vasily Petrovych Goloborodko (do Tổng thống Ukraine Zelensky thủ vai) không theo kịch bản bài phát biểu nhậm chức tổng thống với lời hứa hẹn 'đao to búa lớn' được soạn sẵn, mà nói theo cách riêng của mình:

"Mỗi người nên hành động mà không thấy xấu hổ trong mắt trẻ con, cha mẹ mình và dĩ nhiên trong mắt của chính mình. Đây là những gì tôi hứa với các bạn, những công dân Ukraine."

Đạp xe đến công sở, đi làm bằng xe buýt, bỏ những chiếc xe limousine đắt tiền, rời xa những phần chụp ảnh trước báo chí cho thấy 'gần dân', không ngại ngần từ chối những phong bì triệu USD của giới tài phiệt chính trị... vị tổng thống mới nhậm chức bị các chính trị gia nhạo báng khi nói "sẽ làm việc chăm chỉ và trung thực", bị cho là ngây thơ hay ngu xuẩn.

Có thể là cách phóng đại quen thuộc của phim nhưng thông điệp xuyên suốt về cách tuyên chiến chống tham nhũng mà bộ phim muốn truyền tải có thể mang đến hy vọng và cả nụ cười cay đắng.

Ngây thơ và ngu xuẩn?

"Hãy để thằng bé ấy chơi đùa với nền dân chủ và cải cách," Thủ tướng Yuriy Ivanovich nói với ba nhân vật tài phiệt đầu sỏ về Vasily, Tổng thống Ukraine mới nhậm chức (do chính Tổng thống Ukraine hiện nay, ông Zelensky, thủ vai).

Xuyên suốt bộ phim 'Servant of the People', hai yếu tố trong nhân cách cấu thành một quan chức miễn nhiễm với tham nhũng, rời xa khỏi đám đông đục khoét, 'ăn cắp' tiền thuế của dân là 'tử tế' (decent) và 'trung thực (honest).

Trong khi lương giáo viên và bác sĩ bị nợ, đường đầy ổ voi ổ gà, nợ công tăng vọt... thì giới công chức nhà nước, trong quốc hội lại tiêu tiền như nước, tay mang đồng hồ xa hoa, con cái du học nước ngoài, tiền tham nhũng thì đã được âm thầm chuyển sang các thiên đường thuế.

Đang ăn kem chờ xe buýt, tiếng còi inh ỏi của cảnh sát mở đường cho một dàn xe siêu sang chạy qua, Tổng thống Vasily ngạc nhiên. Thì ra đó chính là những bộ trưởng trên đường đến họp với ông, gồm có cả chiếc xe chở vợ ông bộ trưởng kinh tế đi làm tóc chạy qua, cũng có cảnh sát mở đường.

Tổng thống Vasily Petrovych đã tiến hành sa thải 90% những người thừa thải ngay vào những ngày đầu, đặt câu hỏi cho giới công chức tham nhũng tại Quốc hội:

"Theo ngôn từ của Hy Lạp thì "dân chủ" dịch ra là luật của nhân dân (Demos Krato), không phải cai trị nhân dân. Quý vị là công bộc của dân. Vậy thì ở đâu nói là người hầu thì lại được sống tốt hơn chủ của mình. Hay có lẽ quý vị đơn giản là bối rối và phục vụ một chủ nhân khác, thay vì là nhân dân, quý vị là những kẻ hầu hạ cho giới tài phiệt. Quý vị không muốn điều gì tốt đẹp cho đất nước hay sao. Quý vị có tin vào kiếp sau... liệu là khi đó các thẻ tín dụng bạch kim được chấp nhận?"

Tổng thống Vasily đã ưu tiên dàn nội các của mình là những người hội đủ hai yếu tố 'tử tế' và 'trung thực', loại bỏ tất cả những chân rết của guồng máy cũ, và kinh nghiệm là điều ông tin họ có thể đạt được.

Có lẽ vì tính cách này mà dàn nội các mới của Tổng thống Vasily đã không chần chừ bác bỏ những tấm giấy ghi số tiền gồm sáu con số USD. Bộ trưởng Quốc phòng Skorik thậm chí bị vợ dọa li dị khi từ chối tiền vì nhà quá nghèo nhưng sẵn sàng tống tiễn kẻ hối lộ bằng chiếc bánh kem dập vào mặt.

Cuối cùng thì một cuộc họp báo chưa có từng có diễn ra khi một một xe đẩy tiền hối lộ gồm 50 triệu USD được công bố trước báo chí và đưa vào ngân khố quốc gia.

Giới tài phiệt thao túng

"Những người mua chức quyền bằng tiền thì quen với chuyện phải có lợi nhuận từ điều đó. Ai đã nói điều này? Aristotle. Cụm từ này đã có tuổi đời hơn 2.000 năm. Thế mà các bạn còn chần chừ học sử", một thầy giáo nói với sinh viên y khoa ở Ukraine.

Giới tài phiệt trong phim đứng tại dinh thự hay chơi cờ ngay trên nền bản đồ của Ukraine, chia nhau các vùng như Kharkov, Odessa, nhà máy điện Poltava... tin rằng có thể mua và thao túng giới chính trị gia như trong hàng thập kỷ qua. Thủ tướng Yuriy Ivanovich, người thân cận với tổng thống cũng là "đối tác" của giới tài phiệt.

Vụ ám sát thủ tướng thứ ba của Liên Xô, Pyotr Arkadyevich Stolypin vào năm 1911 tại Kyiv khiến vị tổng thống mới nhậm chức Vasily rùng mình vì đã chọn con đường cải tổ.

Trong phim, Hoàng đế Julius Caesar của Đế chế La Mã dạy cho Vasily cần đến những người trung thành để không bị đâm sau lưng hay Vua Louis XVI - người bị xử tử bằng hình thức chặt đầu năm 1793 - đã kêu tổng thống Vasily hãy chạy trốn ngay trước khi quá muộn... tất cả cho thấy con đường cải tổ, tuyên chiến với tham nhũng thật khó khăn.

Vị tổng thống đã phải vượt qua gián điệp bẫy mật (sexpionage - honey trap) do giới tài phiệt cài cắm. Và rồi Vasily cũng bị tống vào tù sau đó, nhưng sự trung thực và tử tế cuối cùng đã chiến thắng.

Tính cách hay là cơ chế?

BBC đã trao đổi với các nhà khoa học chính trị từ Mỹ và Việt Nam xoay quanh vấn đề chống tham nhũng bằng công chức "tử tế và trung thực".

Andrew Lohsen, Nhà nghiên cứu từ Center for Strategic and International Studies (CSIS), chương trình châu Âu, Nga và Á-Âu nhận định: "Servant of the People là một chương trình thành công tại Ukraine vì đánh trúng vào tâm lý bất mãn từ phía người xem. Trong lịch sử thì lòng tin vào các quan chức được bầu thấp, các vụ bê bối thì diễn ra quá thường xuyên, và các công dân cảm thấy bị tách rời khỏi tiến trình đưa ra quyết định tại tất cả các cấp chính phủ."

"UKraine đang thay đổi để tốt đẹp hơn, nhưng một cách mỉa mai, các cuộc cải cách đang tiến hành để làm vững mạnh các định chế dân chủ và thúc đẩy pháp quyền lại khiến công dân càng hiểu thêm về những vấn đề trong hệ thống chính trị của họ. Bối cảnh này cung cấp một mảnh đất màu mỡ cho một chương trình đùa bỡn các vấn đề quốc gia thông qua sự mỉa mai chính trị."

"Ukraine cũng muốn tạo một nhân vật một người đàn ông nhỏ nhắn mà trung thực, đứng lên vì lẽ phải và nhân vật do Zelensky thủ vai là niềm mong ước của người dân Ukraine vốn dĩ tin rằng tất cả giới chính trị gia đều bị thôi thúc bởi lòng tin và lợi ích của chính mình. Còn tại Nga, chương trình như Nasha Rasha, dựa trên hài kịch Little Britain một thời từng có những bình luận rất sâu cay đối với vấn đề tham nhũng của cảnh sát, chính quyền địa phương... nhưng giờ dường như không còn tồn tại nữa."

Trong khi đó hai nhà khoa học chính trị từ Việt Nam và New Zealand nhấn mạnh đến yếu tố cơ chế luật pháp và kiểm soát nghiêm minh hơn là tính cách công chức.

Tiến sĩ Nguyễn Thành Trung từ Đại học Fulbright Việt Nam cho rằng, "Người ta thường cho rằng sự trung thực là sự xa xỉ đối với hầu hết các chính trị gia do họ hay đưa ra những lời hứa không có khả năng thực hiện chỉ để nhằm vận động phiếu để trúng cử. Khi họ có quyền lực, thì thường họ không đếm xỉa tới cử tri, và chỉ quan tâm tới lợi ích của riêng mình. Điều này cũng dễ hiểu khi bản chất của con người là tư lợi. Do đó, thật là dại dột để mong đợi vào sự trung thực của các chính trị gia. Cái ràng buộc họ chỉ là luật pháp và thiết chế kiểm soát. Nên dù cho trong bộ phim của ông Zelensky đòi hỏi người trong nội các phải trung thực nhưng nếu không có luật pháp nghiêm minh, cơ chế kiểm soát thì cũng vô vọng.

Riêng ông Nguyễn Khắc Giang, Nghiên cứu sinh tiến sĩ tại Đại học Victoria Wellington, New Zealand nhận định, "Tử tế và chân thật là điều kiện cần để một chính trị gia trở thành một nhà lãnh đạo tốt, nhưng điều kiện đủ cho một chính thể vận hành tốt là phải có hệ thống giám sát đủ mạnh. Một đất nước không thể chỉ trông chờ vào sự tử tế của chính trị gia để vận hành - nói cách khác là "tin nhưng phải kiểm chứng". Xây dựng thể chế vì thế là nền tảng cho một chính thể mạnh."

Về series 'Servant of the People'

Trước khi lên chức tổng thống, ông Zelensky là ngôi sao của Servant of the People - một series phim hài của Ukraine bắt đầu trình chiếu vào năm 2015. Nhân vật chính trong phim là thầy giáo lịch sử Vasily đã được bầu làm tổng thống. Trước đó video lên án giới chính trị gia mục rỗng của Ukraine của Vasily bị học sinh quay lén và lan truyền trên mạng xã hội, được nhiều người dân cảm thấy 'thật thỏa mãn'.

Lúc ra mắt phim vào năm 2015 thì Ukraine xếp thứ 130 trong xếp hạng tham nhũng của Transparency International, so với Nga xếp thứ 119.

Tựa đề của phim 'Servant of the People' (Đầy tớ nhân dân) đã được ông Zelensky sau đó đặt tên cho đảng chính trị của ông khi ông tranh cử tổng thống Ukraine vào năm 2019, trước đối thủ là tổng thống đương nhiệm Petro Poroshenko.

Theo Foreign Policy Research, trong phần tranh luận cuối cùng trước Poroshenko, Zelensky nói: "Tôi không phải là một chính trị gia - Tôi là một người bình thường xuất hiện để phá vỡ hệ thống này [...] Làm sao mà tại Ukraine, là quốc gia nghèo nhất lại có một tổng thống giàu nhất?"