Con người là động vật máu nóng, có khả năng duy trì thân nhiệt nhờ vào sự cân bằng quá trình sinh nhiệt và thải nhiệt. Khi xảy ra rối loạn cân bằng này, thân nhiệt tăng quá cao sẽ ảnh hưởng các quá trình chuyển hóa trong cơ thể, rối loạn hoạt động sống và đôi khi còn nguy hiểm đến tính mạng.
Tìm hiểu về hiện tượng tăng thân nhiệt
1. Tăng thân nhiệt là gì?
Cơ thể con người là một bộ máy không ngừng hoạt động. Dù có cho ngồi nghỉ, nằm yên, các hoạt động sinh lý vẫn liên tục diễn ra, tạo năng lượng cung cấp cho các tế bào và sinh ra nhiệt. Chính vì vậy, sự ổn định thân nhiệt là một trong các chỉ số quan trọng đánh giá sức khỏe, xoay quanh giá trị trung bình là 37 độ C. Sự tăng hay giảm thân nhiệt đều là những vấn đề bất thường cần quan tâm.
Tăng thân nhiệt là hệ quả của sự mất cân bằng giữa sinh nhiệt và thải nhiệt.
Tăng thân nhiệt được định nghĩa là khi nhiệt độ cơ thể đo thấy cao hơn bình thường. Đây là hệ quả của sự mất cân bằng giữa sinh nhiệt và thải nhiệt. Trong đó, quá trình sinh nhiệt tăng mạnh hoặc quá trình thải nhiệt bị hạn chế hoặc phối hợp cả hai.
Tăng thân nhiệt cần phân biệt với sốt. Đây cũng là tình trạng nhiệt độ cơ thể tăng hơn bình thường nhưng không phải là do mất cân bằng sinh thải nhiệt. Thay vào đó, sốt là biểu hiện của hàng loạt phản ứng sinh lý, sinh hoá nhằm chống lại các tác nhân bất thường bên ngoài xâm nhập vào hay ngay cả bất thường bên trong cơ thể.
2. Các nguyên nhân gây tăng thân nhiệt
Các nguyên nhân gây tăng tạo nhiệt
- Vận động cơ thể: Khi vận động, các khối cơ bắp tăng cường chuyển hóa tạo năng lượng co cơ kèm theo sinh ra nhiệt.
- Dinh dưỡng: Một bữa ăn thịnh soạn, giàu chất đạm sẽ khiến sinh nhiệt cao hơn so với chế độ ăn nghèo nàn, chỉ có chất xơ.
- Thể trạng dư cân – béo phì: Nhu cầu năng lượng ở các đối tượng này cao hơn người bình thường nên nhiệt lượng sinh ra từ các quá trình chuyển hóa cũng cao hơn.
- Dùng chất kích thích: Người hút thuốc lá, uống rượu, dùng chất gây nghiện… thường có thân nhiệt cao hơn người bình thường.
- Làm việc tập trung, tâm lý căng thẳng: Tình trạng này yêu cầu huy động nhiều năng lượng cung cấp cho các hoạt động của trí óc nên cũng sinh ra nhiều nhiệt.
Các nguyên nhân gây giảm thải nhiệt
Mặc nhiều lớp quần áo: Da là cơ quan thải nhiệt chủ yếu của cơ thể. Nếu bị che phủ quá nhiều, mặc kín, đi tất, đội mũ, cơ thể sẽ khó thải nhiệt được. Điều này là rất thường gặp ở trẻ nhỏ khi được cha mẹ ủ kín quá mức.
Thiếu nước gây giảm thải nhiệt.
- Thiếu nước: Khi nước bay hơi sẽ lấy đi một phần nhiệt lượng. Theo đó, cơ chế bài tiết mồ hôi qua da giúp thải bớt nhiệt trong cơ thể. Tuy nhiên, nếu không uống đủ nước hay mất nước do bệnh lý (nôn ói, tiêu chảy), bài tiết mồ hôi hạn chế, nhiệt lượng không giải phóng được sẽ làm tăng thân nhiệt.
- Thời tiết: Nhiệt độ nóng bức, làm việc ngoài trời, không được che chắn hay không gian tù túng, ngột ngạt sẽ khiến cơ thể không chỉ không thể thải nhiệt ra môi trường bên ngoài được mà còn chịu hấp thụ thêm nhiệt.
3. Biểu hiện của tăng thân nhiệt
Tăng thân nhiệt gây ảnh hưởng trực tiếp lên các quá trình chuyển hóa bên trong cơ thể. Từ đó, hoạt động sống của các hệ cơ quan ít nhiều đều bị rối loạn, tổn thương.
Hệ tuần hoàn
Khi cơ thể bị tăng thân nhiệt, do yêu cầu cần thải nhiệt cấp bách, hệ tuần hoàn với sự tham gia của tim và các mạch máu đều phải làm việc tích cực hơn. Tim tăng nhịp đập, tăng huyết áp trong lòng mạch, hệ mao mạch nông dưới da dãn ra để tăng thải nhiệt.
Trong trường hợp này, sự gắng sức của tim cao độ mà không đảm bảo cung cấp đủ oxi hay tim có những tổn thương trước đó như xơ vữa mạch vành, suy tim sẽ là nguy cơ xảy ra biến chứng tim mạch cấp như suy tim cấp, nhồi máu cơ tim, phù phổi cấp, trụy tuần hoàn (thường biết đến với tên gọi sốc nhiệt) và tử vong.
Hệ tâm thần kinh
Tình trạng nóng nực bên trong thân mình sẽ không tránh khỏi xảy ra những mệt mỏi, căng thẳng đầu óc nhất định. Người bệnh dễ thay đổi tính tình, trở nên cáu gắt, khó chịu, hoa mắt, chóng mặt, kém tập trung vào công việc.
Nếu tăng thân nhiệt kéo dài, nhất là xảy ra ở trẻ nhỏ, người già không tự chủ được bản thân, tri giác sẽ trở nên giảm sút, chậm chạp, lừ đừ, ngủ gà, tiến triển nặng hơn là ngất xỉu, hôn mê, đột tử.
Hệ cơ xương khớp
Hoạt động của cơ bắp không còn giữ vững trong môi trường nóng bức hay bị tăng thân nhiệt. Nếu phải liên tục làm việc mà không được nghỉ ngơi, bồi hoàn nước, người bệnh dễ bị kiệt sức do nhiệt.
Biểu hiện ban đầu của say nhiệt là khát nước, yếu cơ, mau mỏi cơ, chuột rút và tiến triển nặng hơn là giảm phối hợp hoạt động, mất thăng bằng, dễ gây té ngã, tai nạn.
4. Phải làm gì khi bị tăng thân nhiệt?
Khi bản thân cảm nhận thấy có những khó chịu, mệt mỏi trong cơ thể trong khi điều kiện môi trường nóng bức thì việc cần làm ngay là cách ly khỏi môi trường này. Nhanh chóng di chuyển vào trong nhà, mái che hay nơi có bóng râm. Cởi bớt quần áo, lau thân mình bằng khăn vắt ráo nước, chườm mát trên trán, ngực, hai hố nách, hai bên bẹn. Đồng thời, tích cực cho bệnh nhân uống nước. Tuyệt đối không làm hạ thân nhiệt quá nhanh vì dễ gây sốc nhiệt.
Trong tình huống bệnh nhân có tăng thân nhiệt biểu hiện nặng, mạch nhanh, huyết áp thấp hay tụt, thay đổi tri giác, cần nhanh chóng đưa đến cơ sở y tế gần nhất để được can thiệp kịp thời, bù dịch qua đường tĩnh mạch, cân bằng điện giải hay có các biện pháp hạ thân nhiệt tích cực hơn.
Tuy nhiên, những biện pháp điều trị tăng thân nhiệt hiệu quả nhất không thể có ý nghĩa bằng các biện pháp dự phòng. Tránh tiếp xúc trực tiếp với mặt trời trong thời gian dài, nhất là khoảng giữa trưa. Khi có yêu cầu cần ra ngoài trời, nên mặc quần áo bảo hộ, nón mũ, đeo kính chống nắng.
Bên cạnh đó, tăng cường lượng nước uống vào, đảm bảo đạt 2 đến 3 lit, chú ý bổ sung điện giải với dung dịch oresol. Nếu thời tiết nóng ẩm liên tục kéo dài, có thể tắm hoặc lau mát cơ thể nhiều lần với nước sạch, giữ làn da sạch sẽ, tránh bít tắc các lỗ chân lông, trang phục mỏng nhẹ, hút ẩm, thoáng mát giúp tăng cường khả năng thoát nhiệt bằng cách bài tiết mồ hôi.
Bên cạnh đó, cần hạn chế dùng chất kích thích, hút thuốc lá, uống cà phê, nước có cồn, nước ngọt có gas… sẽ giảm bớt sinh ra nhiệt. Cuối cùng là học cách giữ tinh thần lạc quan, vui vẻ, thoải mái, giảm stress để những ngày nắng nóng trôi qua yên ả hơn.
Tóm lại, cơ thể khó tồn tại nếu không có nhiệt nhưng thân nhiệt tăng quá cao cũng gây tổn hại đến sức khỏe. Hiểu biết những điều này và học cách phòng tránh tăng thân nhiệt là một cách quan trọng bảo vệ sức khỏe, tinh thần cho chính mình và cả nhà, nhất là với người già, trẻ nhỏ trong những ngày hè oi ả.
Theo Khoa học
