Sau thời gian quan hệ tưởng chừng như mật ngọt với Trung Quốc, các nước Đông Âu đã nhận ra rằng chính quyền Trung Quốc không chỉ không có cùng giá trị, mà ngay cả các hứa hẹn về kinh tế cũng không đáng tin cậy. Hiroyuki Akita, cây bút của Nikkei Asian Review đã có một bài bình luận về chủ đề này.
Hai năm trước, Trung Quốc vẫn được coi là một đối tác kinh doanh đầy hứa hẹn ở khu vực Đông Âu. Tuy nhiên, sự kỳ vọng của các quốc gia này về sự hỗ trợ mà Trung Quốc có thể mang lại đã bắt đầu chuyển thành thất vọng.
Trong bối cảnh căng thẳng Mỹ – Trung ngày càng leo thang, Nhật Bản, Australia, các quốc gia châu Âu và các đồng minh khác của Mỹ, đang bàn bạc chương trình nghị sự về hợp tác với Trung Quốc. Việc các nước Đông Âu tách khỏi Trung Quốc cho thấy sự hạn chế về tầm ảnh hưởng kinh tế của Bắc Kinh và các dấu hiệu khả quan về cách Mỹ, Nhật Bản và châu Âu có thể cạnh tranh với Trung Quốc về ảnh hưởng địa chính trị.
Sự thất vọng về chính quyền Trung Quốc đang lan rộng ở Đông Âu. “Thời kỳ trăng mật” của mối quan hệ hai bên, vốn được duy trì thông qua các mối quan hệ kinh tế, dường như sắp kết thúc. Sự phân chia thế giới lưỡng cực, một bên là Mỹ, Nhật, châu Âu và bên kia là Trung Quốc có khả năng gia tăng hơn.
Sự nồng nhiệt dành cho Trung Quốc đã gia tăng ở Đông Âu cách đây 8 năm, khi 16 quốc gia trong khu vực thành lập diễn đàn hợp tác kinh tế với Trung Quốc có tên “16+1”. 16 quốc gia bao gồm 11 thành viên Liên minh châu Âu. Kể từ 2012, các nhà lãnh đạo của diễn đàn gặp nhau hàng năm để trao đổi về thúc đẩy hợp tác giữa các quốc gia với Bắc Kinh. Diễn đàn trở thành “17+1” vào năm 2019 khi có thêm Hy Lạp tham gia.
Tuy nhiên, sự tách rời khỏi Trung Quốc hiện đang lan rộng ở Đông Âu, dẫn đầu là Cộng hòa Séc. Bắc Kinh đã tức giận khi ông Milos Vystrcil, chủ tịch Thượng viện Séc, có chuyến công du đến Đài Loan cuối tháng 8. Vào tháng 1, Praha, thủ đô của Séc, chính thức mối quan hệ “thành phố kết nghĩa” với Đài Bắc, thủ đô của Đài Loan, sau khi cắt đứt quan hệ với Bắc Kinh.
Ngoài ra, Ba Lan, Cộng hòa Séc, Romania và Estonia đã đồng ý hợp tác với Mỹ về bảo vệ an ninh mạng 5G, cho thấy họ sẽ theo bước Washington trong việc áp đặt các hạn chế đối với nhà sản xuất thiết bị viễn thông hàng đầu Trung Quốc là Huawei. Không chỉ vậy, Romania đã hủy hợp đồng xây dựng nhà máy điện hạt nhân với một công ty Trung Quốc vào tháng 6.
Theo các chuyên gia ngoại giao, các động thái trên cho thấy sự thất vọng giữa các quốc gia Đông Âu về hợp tác kinh tế với Trung Quốc.
Bắc Kinh đã đề xuất các kế hoạch xây dựng cơ sở hạ tầng lớn cho khu vực như một phần của Sáng kiến Vành đai và Con đường, nhưng thực tế không được như mong đợi.
“Kể từ năm 2012, Trung Quốc đã khởi động nhiều dự án đầu tư vào [các nước Trung và Đông Âu], chủ yếu trong lĩnh vực năng lượng và cơ sở hạ tầng giao thông. Tuy nhiên, ngoại trừ Balkan, hầu hết các dự án vẫn chưa thành hiện thực”, Rudolf Furst, nghiên cứu viên cao cấp tại Học viện Quan hệ Quốc tế Praha cho biết. “Do đó, kỳ vọng về hợp tác kinh tế với Trung Quốc đã giảm dần ở phía Trung và Đông Âu”, vị chuyên gia nhận định.
Từ năm 2000 đến năm 2019, các khoản đầu tư của Trung Quốc vào Đông Âu chỉ đạt dưới 1/10 khoản đầu tư trực tiếp của nước này vào EU. Điều này khiến cho Tổng thống Séc Milos Zeman, một nhà lãnh đạo tự nhận là thân Trung Quốc, cũng phải thất vọng về Bắc Kinh.
Thứ hai, khi quan hệ hai bên ngày càng sâu sắc, các nước Đông Âu ngày càng lo ngại về khả năng Bắc Kinh can thiệp vào các vấn đề nội bộ và an ninh quốc gia. Một giám đốc điều hành tại chi nhánh của Huawei ở Warsaw (Ba Lan) đã bị bắt vì tình nghi làm gián điệp cho Trung Quốc vào tháng 1/2019.
Một điều đáng lưu ý là Bắc Kinh đang nhanh chóng mở rộng mạng lưới gián điệp ở Cộng hòa Séc. Cơ quan tình báo Séc vào tháng 11 năm ngoái cho biết, bên cạnh Nga, Trung Quốc đã trở thành mối đe dọa với nước này.
Một công ty hàng đầu của Trung Quốc bị nghi ngờ đã cung cấp các khoản tiền đáng ngờ cho các quan chức hàng đầu của chính phủ Séc, một thành viên quốc hội nước này cho biết.
Các nước Đông Âu đã tiến đến “cánh cửa dân chủ” từ năm 1989. Mặc dù các nước này có thể bị thu hút bởi sức mạnh kinh tế của Trung Quốc, nhưng họ không đứng về phía ĐCSTQ.
Tình hình cũng tương tự ngay cả ở Hungary, nơi Thủ tướng Viktor Orban đang củng cố vị trí chuyên quyền của mình. Một chuyên gia chính trị Hungary cho biết, mô hình độc tài của Bắc Kinh khó có thể chấp nhận được đối với Hungary, ít nhất thì quốc gia châu Âu này vẫn tổ chức bầu cử. Ông cho biết thêm rằng, nếu không có những tiến bộ trong hợp tác kinh tế thì việc Hungary thiết lập mối quan hệ bền chặt với Trung Quốc trở nên vô nghĩa.
Anh, Đức và Pháp vỡ mộng về Trung Quốc sớm hơn các nước Đông Âu, không chỉ vì các vấn đề nhân quyền, an ninh quốc gia mà còn vì các hạn chế áp đặt đối với các công ty nước ngoài của Bắc Kinh đã khiến môi trường làm ăn với Trung Quốc trở nên khó khăn.
Một cuộc khảo sát được thực hiện vào tháng 2/2020 bởi Phòng Thương mại EU tại Trung Quốc cho thấy môi trường kinh doanh đã trở nên khó khăn hơn đối với 49% công ty EU hoạt động tại nước này so với một năm trước đó.
Kể từ khi bùng phát Covid-19, chính quyền Trung Quốc đã thúc đẩy cái gọi là “ngoại giao khẩu trang” với Tây Ban Nha và Ý, hai quốc gia chịu ảnh hưởng nặng nề từ dịch bệnh. Động thái này được coi như một phần của “nỗ lực tuyệt vọng” để níu giữ mối quan hệ với các nước châu Âu. Bằng cách vận chuyển vật tư y tế như khẩu trang bảo hộ đến châu lục này, Bắc Kinh đã tìm cách đánh bóng hình ảnh của mình trên trường quốc tế, tỏ ra là một nhà lãnh đạo có trách nhiệm. Thế nhưng dư luận ở châu Âu vẫn chưa cải thiện theo hướng có lợi cho chính quyền Trung Quốc.
“Nhận thức của người châu Âu về Trung Quốc ngày càng xấu đi do một số vấn đề, và Covid-19 chỉ đang đẩy nhanh xu hướng này. Tôi không dự đoán rằng [quan hệ giữa] châu Âu và Trung Quốc sẽ trở lại như trước đây trong tương lai gần”, Valerie Niquet, thành viên cấp cao tại Quỹ Nghiên cứu Chiến lược của Pháp cho biết.
Cây bút Hiroyuki Akita bình luận, Đức và các nước châu Âu khác, vốn phụ thuộc nhiều vào thị trường Trung Quốc, dường như không có lập trường cứng rắn đối với Bắc Kinh như Mỹ. Nhưng nếu Mỹ, châu Âu và Nhật Bản thúc đẩy các chính sách phù hợp hơn với Trung Quốc, thì cơ hội hợp tác ba bên để đối phó với Bắc Kinh sẽ mở rộng trong các lĩnh vực ngoại giao, an ninh và kinh tế. Mặc dù quan hệ giữa Mỹ và châu Âu có phần căng thẳng dưới thời chính quyền của Tổng thống Donald Trump, nhưng ít nhất họ cần phải xây dựng lại chính sách hợp tác đối với Trung Quốc.
