Giao thông công cộng miễn phí: lợi và hại

Bạn có thể lái xuyên Luxembourg trong vòng hai giờ, đi qua những cánh vườn nho bên cạnh sông Moselle ở phía đông và những thung lũng ngoằn ngoèo ở vùng Ardennes ở phía bắc và những ngôi làng quyến rũ với nhiều tòa lâu đài và những nông trại cổ nằm ở giữa.

Tuy nhiên bạn cũng có thể mất ra hai giờ để di chuyển đến và đi từ nơi làm việc ở thủ đô là thành phố Luxembourg, bởi tình trạng tắc nghẽn giao thông nơi đây là xảy ra khá nghiêm trọng.

Giảm ngăn cách giàu-nghèo

Vào cuối năm ngoái, Luxembourg đã lên tít báo khi họ tuyên bố rằng tất cả phương tiện giao thông công cộng sẽ miễn phí. Từ ngày 1/3/2020, khi đi tàu lửa, xe điện và xe buýt băng qua đất nước thiên đường thuế nhỏ xíu nằm kẹp giữa Đức, Pháp và Bỉ này, hành khách sẽ được miễn phí.

Việc này sẽ làm lợi cho 602.000 dân Đại Công quốc và 175.000 nhân viên làm việc xuyên biên giới cũng như khoảng 1,2 triệu du khách hàng năm.

Nhưng điều gì ở phía sau động thái này - và nó sẽ đem lại những gì?

Trải qua hơn bốn thập kỷ, dân cư Luxembourg đã tăng gần 240.000 người. Lực lượng lao động tăng từ 161.000 người vào năm 1998 lên đến 427.000 vào năm 2018, một phần là do số lao động xuyên biên giới tăng 168%.

Ngày nay, Đại Công quốc có số phương tiện chở khách trên đầu người cao nhất ở Liên minh châu u (bao gồm cả xe công ty đăng ký ở Luxembourg để chở những nhân viên xuyên biên giới vốn không phải là thường trú nhân). Trên 60% người đi làm lái xe riêng đi làm, trong lúc chỉ có 19% sử dụng phương tiện công cộng.

Tuy nhiên, cắt giảm kẹt xe và cải thiện môi trường không phải là động lực chính của ý tưởng giao thông công cộng miễn phí, theo lời Bộ trưởng Giao thông và Dịch vụ Công ích François Bausch.

"Về cơ bản đó là một biện pháp xã hội," ông nói. "Mục tiêu là ngăn chặn hố ngăn cách đang nới rộng giữa người giàu và người nghèo. Đối với những người lương thấp, chi phí di chuyển là một vấn đề. Do đó, giao thông miễn phí sẽ khiến mọi đi lại dễ dàng hơn."

Luxembourg được nhìn nhận rộng rãi là một quốc gia giàu có - với mức lương trung bình hàng năm cao nhất trong các nước OECD.

Tuy nhiên, nghèo đói đang gia tăng: 10% những người nghèo nhất sống với mức lương trung bình 1.011 euro (1.144 đô la) một tháng, theo Cục Thống kê Luxembourg.

Ngoài ra, 13% công nhân và gần 10% người về hưu có nguy cơ bị đói nghèo.

Giúp người nghèo đi lại

Giao thông công cộng miễn phí là một trong số vài đạo luật xã hội mà chính phủ tái đắc cử mới đây của Luxembourg háo hức muốn thông qua trong năm 2019, bao gồm tăng mức lương tối thiểu, điều chỉnh lương hưu và trợ cấp tài chính cho giáo dục bậc cao.

"Giao thông miễn phí là một ý tưởng tuyệt vời," ông M'Barek Rabii nói. Ông làm việc ở La Provençale, chợ bán sỉ quốc gia của Luxembourg. Đã ly hôn và hiện nuôi đứa con 12 tuổi, thu nhập của ông chỉ đạt mức lương tối thiểu theo luật định.

Tiền lương hàng tháng sau khi trừ thuế thì còn lại 1.770 euro, mà ông phải tiêu khoảng 900 euro trả tiền thuê nhà và 50 euro tiền đi lại bằng giao thông công cộng hàng tháng.

Ông nói rằng ông không đủ khả năng mua vé mùa trị giá 400 euro.

"Cùng với việc tăng lương tối thiểu, giao thông miễn phí sẽ giúp những người có lương thấp như tôi xoay sở sống qua ngày tốt hơn," ông bày tỏ.

Tuy nhiên, thuyết phục những người lái xe đi tàu điện và xe buýt miễn phí có thể là một đề xuất khó do nhiều người xem hệ thống giao thông công cộng là lỗi thời và bất tiện.

Bà Fatima Braga làm nghề lau dọn nhà cửa vào ban ngày và lau dọn văn phòng vào buổi tối, và được trả bằng mức lương tối thiểu. Thời gian nghỉ giữa hai ca làm việc, bà về nhà chăm sóc chó của bà.

"Giao thông miễn phí giúp tôi tiết kiệm rất nhiều chi phí xe cộ," bà nói. "Tuy nhiên, khi tôi đi tới đi lui từ nhà đến những nơi khác, tôi sẽ mất ít nhất 1,5 tiếng mỗi ngày trên xe buýt so với 50 phút đi xe."

Người giàu không mặn mà

Đối với những người có mức thu nhập cao hơn, chuyển đổi cách đi lại thậm chí còn khó có khả năng hơn nữa.

Bà Anne Klein dạy tiếng Đức ở một trường trung học ở Lamadeleine nằm cách nhà bà ở thành phố Luxembourg 30 km về phía nam. Vào buổi sáng, việc di chuyển của bà mất 30 phút do bà tránh giao thông giờ cao điểm.

Nếu bà quay trở lại trường vào trưa muộn khi mà giờ cao điểm đang diễn ra thì thời gian di chuyển của bà mất gấp đôi - cho nên bà không có ý muốn thay đổi.

"Tôi phải mất một tiếng để đi xe điện đi làm. Và tôi cần phải đổi sang tàu khác mà điều đó sẽ khiến tôi đến trường quá sớm hay quá muộn," bà giải thích.

Hơn nữa, bà phải mang những giỏ sách nặng. "Ngay cả khi đắt đỏ hơn, đi xe riêng vẫn là lựa chọn di chuyển tiện lợi nhất đối với tôi," bà nói.

Chính phủ có kế hoạch đầu tư vào cơ sở hạ tầng giao thông, và chiến lược giao thông mới của họ, được gọi là Modu 2.0, thì muốn xây dựng một hệ thống giao thông công cộng đến 2025 có thể chuyên chở thêm 20% hành khách và giảm kẹt xe giờ cao điểm.

Kế hoạch này bao gồm hiện đại hóa hệ thống đường sắt, kết nối xuyên biên giới tốt hơn và những đầu mối đổi tàu hỏa-tàu điện-xe buýt (cũng như những ý tưởng về đường sá) với đầu tư 2,2 tỷ euro của nhà nước cho đến năm 2023.

Được trợ giá nhiều

Nghe có vẻ đắt đỏ - nhất là khi không còn doanh thu từ vé.

Tuy nhiên giao thông công cộng đã được trợ giá rất nhiều - một vé đi hai tiếng chỉ có 2 euro và vé hạng hai đi cả ngày chỉ có 4 euro - và nhiều người đã được đi miễn phí: chẳng hạn như người dưới 20 tuổi, sinh viên dưới 30 tuổi, người có mức thu nhập tối thiểu.

Doanh thu hàng năm từ tiền vé - 41 triệu euro - chỉ bù được chưa tới 10% chi phí vận hành của hệ thống mất đến 491 triệu euro.

Bausch nói rằng mặc dù áp dụng giao thông công cộng miễn phí sẽ không giúp có thêm doanh thu từ tiền vé nhưng chi phí để triển khai chính sách mới là 'tối thiểu'.

Song song với nó, chính phủ đang có kế hoạch xem xét những dự luật cho phép người dân khấu trừ khoản chi phí đi lại khỏi tổng số tiền họ bị đánh thuế hàng năm. Động thái này có thể giúp lấp đầy ngân quỹ nhà nước và đem lại tới 115 triệu euro hàng năm mặc dù chi tiết vẫn chưa được nêu ra một cách rõ ràng.

Ông Fred Tiné, một nhân viên ngân hàng di chuyển từ Mondorff ở Pháp đến Luxembourg có thể là một trong những người bị thiệt hại. Vào lúc này, ông khấu trừ 2.079 euro cho chi phí đi lại trong tờ khai thuế hàng năm cho hành trình vượt 45 km trong 26 phút mỗi ngày để đi làm.

"Nếu tôi sử dụng giao thông công cộng mỗi ngày, tôi có thể tiết kiệm được khoảng 2.000 euro mỗi năm," ông nói. "Nhưng tôi mất từ 1,5 cho đến 2 tiếng đồng hồ mỗi ngày để di chuyển trong khoảng cách đó, bởi xe buýt hay tàu điện thì khởi hành mỗi tiếng đồng hồ mới có một chuyến. Và nếu tôi lỡ chuyến xe buýt muộn, là chuyến khởi hành vào lúc 19:35, thì tôi không có lựa chọn nào khác ngoài việc đi taxi về nhà. Hệ thống giao thông của Luxembourg thật sự cần được cải tiến."

Tuy nhiên, những người đi làm xuyên biên giới sử dụng tàu điện sẽ được lợi.

Bausch nói rằng giá vé tàu và xe buýt sẽ được điều chỉnh giảm xuống 'sau khi bàn bạc với hệ thống giao thông nước láng giềng'. Và đối với những người muốn đi lại một cách đẳng cấp, họ vẫn có thể lựa chọn mua vé hạng nhất với mức phí hàng năm là 660 euro, hay 75 euro một tháng, ông giải thích.

Có hiệu quả không?

Chính sách giao thông công cộng miễn phí đã thu hút rất nhiều sự chú ý của quốc tế.

"Nếu quốc gia này tung ra một chiến dịch quảng bá, họ sẽ tốn tiền triệu," kinh tế gia Michel-Edouard Ruben bình luận. "Với tuyên bố này thì Luxembourg đã có được một chiến dịch quảng bá miễn phí trên phạm vi toàn cầu."

Tuy nhiên, ông cho rằng trong chuyện này thì hình thức đã vượt quá nội dung.

"Giao thông miễn phí là một ý tưởng thời thượng sai lầm," ông lập luận. Ông cảm thấy rằng số tiền đó có thể được chi tiêu tốt hơn vào trợ cấp tiền thuê nhà hay nhà ở xã hội.

Constance Carr, một nghiên cứu sinh sau tiến sỹ tại Đại học Luxembourg, cũng nêu lên quan điểm tương tự.

Bà nói: "Giao thông công cộng miễn phí là một vấn đề phức tạp và chi phí đi lại không phải là vấn đề."

Bà nhấn mạnh nhà ở đắt đỏ là vấn đề xã hội chủ chốt và nói rằng chi phí thuê nhà gia tăng đang đẩy người dân từ thành phố dạt về những vùng ven. Kiếm ra thêm đất trống để cất nhà là một giải pháp khả dĩ nhưng liệu chủ đất có sẵn lòng hỗ trợ không 'là câu hỏi lớn'.

Các nghiệp đoàn giao thông quốc gia chống đối kế hoạch này.

"Miễn phí giao thông có thể làm gia tăng các hành động phá hoại," bà Mylène Bianchy, chủ tịch công đoàn đường sắt Syprolux, nói. "Mọi người ít trân trọng nó hơn và do đó sự phá hoại sẽ gia tăng."

Các nghiệp đoàn cũng lo sợ rằng kế hoạch này sẽ dẫn đến sa thải nhân viên.

Tuy nhiên, Bausch nói rằng sẽ không có ai bị sa thải. "Các thanh tra soát vé và nhân viên văn phòng vẫn làm việc trên tàu và trong ga và sẽ được chuyển hướng sang các công việc thông tin và an ninh."

Luxembourg không phải là quốc gia đầu tiên áp dụng chính sách này: thủ đô Talinn của Estonia đã áp dụng chính sách giao thông công cộng miễn phí hồi tháng 1/2013 với mục tiêu kép là đối phó nạn kẹt xe và giúp đỡ những người thu nhập thấp. Người dân chỉ cần trả 2 euro để mua chiếc thẻ xanh cho phép họ đi khắp nơi trong thành phố, trong khi người không thường trú và du khách vẫn phải trả tiền.

Thành phố Dunkirk của Pháp cũng cho 200.000 cư dân của họ đi xe buýt miễn phí hồi tháng 9/2018.

Một tháng sau, Thị trưởng Dunkirk là Patrice Vergriete cho biết số lượng hành khách đã tăng thêm 50% trên một số tuyến đường và tăng 85% trên những tuyến khác, và rằng dường như hành khách trân trọng dịch vụ xe buýt hơn là khi họ phải trả tiền.

Vào lúc này, người dân Luxembourg dường như quan tâm hơn đến những phần khác trong nghị trình lập pháp xã hội của chính phủ và việc cho giao thông miễn phí không thật sự bao trùm các cuộc nói chuyện.

Có vẻ như ít ai sẵn sàng từ bỏ xe riêng để đi lại miễn phí.

"Cần thực hiện giáo dục để vượt qua thói quen nghiện này," Carr nói. "Nhưng các chính sách giảm sử dụng xe riêng vẫn không được lòng dân và là một chủ đề cấm kỵ về mặt chính trị."

Bài tiếng Anh đã đăng trên BBC Capital.