Trong gần một thập kỷ qua, Trung Quốc đã khiến cả thế giới bất ngờ khi trở thành quốc gia có số lượng bằng sáng chế được đăng ký trong nước lớn nhất thế giới. Thế nhưng có vẻ như đăng ký là một chuyện, còn duy trì chúng lại là một chuyện khác.
Theo thống kê của trang tin Bloomberg, dù số lượng bằng sáng chế được đăng ký rất lớn, hầu hết trong số chúng đã không còn được tiếp tục duy trì cho đến năm thứ 5 bởi chi phí phải trả đang tăng lên quá nhanh. Hơn nữa, xét về mặt thiết kế, hơn 9/10 bằng sáng chế tỏ ra chẳng có tính thực tế là bao - hoàn toàn trái ngược với tình hình tại Mỹ.
Tỉ lệ hao mòn cao này cho thấy những hạn chế trong cách Chính phủ Trung Quốc thúc đẩy các trường đại học, các công ty, và các nhà phát minh chạy đua nhằm biến chuyển đất nước thành một cường quốc với khả năng tự cung tự cấp cao. Các khoản tiền trợ cấp và ưu đãi Chính phủ lại được đổ về địa phương để phục vụ việc đăng ký bằng sáng chế, thay vì đảm bảo các phát kiến được đưa ra có tính hữu dụng. Do đó, số lượng không thể được quy đổi sang chất lượng, và Trung Quốc vẫn phải lệ thuộc khá nhiều vào các ý tưởng phát minh của nước ngoài, như các smartphone hiện đại chẳng hạn.
"Điều đó có nghĩa là các bằng sáng chế này không thực sự giá trị như mọi người nghĩ" - Lu Junfeng, một luật sư chuyên về lĩnh vực bằng sáng chế tại Văn phòng Luật sư Bằng sáng chế và Bản quyền JZMC ở Thượng Hải cho biết - "Nếu tỉ lệ hữu dụng đối với các bằng sáng chế về thiết kế là quá thấp như vậy, liệu có phải đang có một vấn đề mang tính hệ thống lớn hơn?".
Khoảng 91% trong tổng số các bằng sáng chế có tuổi đời 5 năm tại Trung Quốc bị "bỏ rơi"
Tám năm trước, Trung Quốc đã vượt mặt Nhật Bản để trở thành quốc gia đầu cơ bằng sáng chế trong nước lớn nhất thế giới, và đã giữ vững vị trí dẫn đầu này cho đến tận ngày nay (chỉ riêng năm ngoái, nước này đã có đến 1,8 triệu bằng sáng chế được đăng ký). Chương trình "Made in China 2025" của Chủ tịch Tập Cận Bình - hiện là trung tâm của những xung đột với phía Mỹ - có mục tiêu đưa quốc gia này lên vị trí dẫn đầu thế giới về mặt công nghệ, và đầu cơ tài sản trí tuệ là yếu tố trọng tâm để đạt được thành tựu đó.
Để thấy bức tranh rõ ràng hơn về lịch sử bằng sáng chế tại Trung Quốc, chúng ta cần hiểu rằng không phải mọi bằng sáng chế ở đây đều ngang bằng nhau. Tại Trung Quốc, có 3 hạng mục bằng sáng chế khác nhau: phát minh, mô hình ứng dụng, và thiết kế.
Các bằng sáng chế "phát minh", đúng như tên gọi, dành cho những ý tưởng mới đại diện cho "những tiến triển đáng chú ý" trong tiến bộ công nghệ. Hạng mục này thể hiện thứ mà hầu hết mọi người hiểu về bằng sáng chế, một đột phá trong thiết kế, quy trình, hay ý tưởng. Nó chiếm chỉ 23% trong tổng số bằng sáng chế được đăng ký tại Trung Quốc vào năm ngoái.
Cũng như ở Mỹ, các bằng sáng chế loại này phải đối mặt với một con đường đầy chông gai kéo dài 18 tháng, trải qua nhiều đợt thử nghiệm và thăm dò, mới có thể được thông qua. Các ý tưởng thành công sẽ được bảo vệ trong vòng 20 năm.
Hai hạng mục còn lại, có thời gian bảo vệ là 10 năm, mới chính là những hạng mục thường xuyên xuất hiện trên các tít báo với những con số khủng, nhưng giá trị lại thấp hơn nhiều. Một ví dụ về bằng sáng chế "thiết kế" là hình dạng chai nước soda chẳng hạn, còn bằng sáng chế "mô hình ứng dụng" sẽ bao gồm những thứ như tính năng "slide to unlock" trên smartphone. Cả hai loại bằng sáng chế này đều không phải trải qua giai đoạn kiểm duyệt gắt gao và có thể được thông qua trong chưa đầy 1 năm.
Tính đến năm ngoái, hơn 91% bằng sáng chế "thiết kế" được thông qua từ năm 2013 đã bị "lãng quên" bởi người ta ngừng trả chi phí duy trì. Tình hình cũng không mấy sáng sủa hơn đối với các bằng sáng chế "mô hình ứng dụng", với tỉ lệ "lãng quên" là 61% trong cùng chu kỳ 5 năm đó. Tỉ lệ này đối với bằng sáng chế "phát minh" thấp hơn nhiều, chỉ 37% mà thôi. Tại Mỹ, có đến 85,6% số lượng bằng sáng chế được thông qua vào năm 2013 đã được trả phí duy trì.
"Thật kinh ngạc khi tỉ lệ 'bỏ rơi' các bằng sáng chế 'thiết kế' lại quá cao như vậy" - Lu nói - "Chẳng mấy ai thèm giữ chúng cả".
Trung Quốc vượt mặt Nhật Bản để trở thành quốc gia sở hữu số lượng bằng sáng chế trong nước lớn nhất thế giới
Dù Chính phủ Trung Quốc khuyến khích cho việc nộp đơn đăng ký bằng sáng chế, nhưng sau khi bằng sáng chế đó đã được thông qua, người nắm giữ sẽ phải tự mình chi trả cho mọi khoản phí phát sinh từ việc duy trì chúng.
Để sở hữu một bằng sáng chế "phát minh", người đăng ký sẽ phải chi ra 900 nhân dân tệ (khoảng 131 USD) mỗi năm, và con số này có thể tăng lên đến 8.000 Nhân dân tệ sau này. Đối với bằng sáng chế thuộc các hạng mục khác, chi phí dao động từ 600 đến 2.000 nhân dân tệ mỗi năm trong 2 năm cuối.
Chính quy trình kiểm duyệt lỏng lẻo đối với các hạng mục bằng sáng chế ít có tính sáng tạo hơn đã dẫn đến sự bùng nổ của số lượng đơn: người ta đơn giản là sao chép lại một bằng sáng chế của Mỹ và nộp đơn xin duyệt tại Trung Quốc, chủ yếu nhằm mục đích lợi dụng các khoản trợ cấp của Chính phủ cho việc ổn định cuộc sống - theo lời Wang Xiang, Giám đốc công ty luật Orrick.
Một số công ty còn bộc lộ chân tướng tiến hành các hoạt động lừa đảo, sử dụng quy trình đăng ký bằng sáng chế để hưởng các quyền lợi như giảm thuế hay giải quyết vấn đề chỗ ở cho nhân viên. Kể từ năm 2008 đến nay, theo quy định quốc gia Trung Quốc nhằm khuyến khích sáng tạo, các công ty được chứng nhận là "công ty công nghệ cao" sẽ được giảm thuế đáng kể và được hưởng các khoản trợ cấp thường niên lên đến 500.000 nhân dân tệ tại các tỉnh như Hải Nam.
"Có lẽ nhà nước chưa có lý do để kiểm định nghiêm ngặt các công ty này" - Wang nói - "Không may là dưới hệ thống tòa án hiện tại, không có một hình thức răn đe hiệu quả nào để chống lại các trường hợp gian lận bằng sáng chế hay làm giả chứng cứ cả".
Bằng sáng chế thuộc danh mục "mô hình ứng dụng" chiếm hơn một nửa trong tổng số bằng sáng chế tại Trung Quốc năm 2017
Các cơ quan quản lý Trung Quốc chỉ bắt đầu để ý đến một vài hành vi khả nghi. Bộ Khoa học và Công nghệ đã rút giấy phép công nghệ cao đối với ít nhất 14 công ty trong năm nay mà không nêu rõ lý do cụ thể. Trong một động thái bất thường, Tân Hoa Xã đã đánh phủ đầu ngành công nghiệp sở hữu trí tuệ Trung Quốc vì nạn ăn cắp ý tưởng, giả mạo, và nhiều hành vi liên quan trong tháng Tám vừa qua. Cơ quan này khẳng định ngành công nghiệp này đã bị phủ bóng bởi "nhu cầu giả tạo và yếu ớt về tài sản trí tuệ, và một số công ty thì tỏ ra hào hứng đối với những sáng tạo giả dối".
Cần khẳng định rằng, sự hỗ trợ của Chính phủ Trung Quốc đối với bằng sáng chế đã giúp đẩy mạnh một số lĩnh vực như Trí tuệ nhân tạo và Điện toán đám mây. Các công ty Trung Quốc đăng ký số lượng bằng sáng chế liên quan những công nghệ này cao gấp 8 lần so với các đối thủ Mỹ.
Tencent Holdings Ltd., với danh mục bằng sáng chế lớn nhất trong số 3 ông lớn tại Trung Quốc, hiện nắm giữ số lượng bằng sáng chế cao gấp 3 lần so với Trung Quốc và gấp đôi so với Amazon.com Inc. Alibaba Group Holding Ltd. cũng vượt mặt các công ty Mỹ nói trên.
Thế nhưng, tỉ lệ "bỏ rơi" cao như đã đề cập ở đầu bài viết cho thấy Trung Quốc vẫn còn một đoạn đường rất dài phải đi để có thể đạt đến vị thế một quốc gia khoa học công nghệ tin tiến mà họ luôn khao khát.
"Dù chất lượng bằng sáng chế của Trung Quốc đã và đang được cải thiện qua từng năm, vẫn còn lâu nữa họ mới có thể tiến gần đến các đối thủ Mỹ" - Wang nói.
Hơn 61% số bằng sáng chế thuộc hạng mục "mô hình ứng dụng" bị "bỏ rơi" sau 5 năm
Minh.T.T
