Những ngụy biện trong mùa dịch

Mùa dịch này có quá nhiều 'disinformation' và 'misinformation' về covid và vaccin. Hiện tượng này xảy ra ở hai phía chống vaccin và phù vaccin. Trong cái note này tôi điểm qua vài ngụy biện (fallacy) phổ biến: một chiều, nhị phân, cá trích đỏ, ignorance, ad hominem, và ecologic.

1. Ngụy biện một chiều

Mấy ngày nay, báo chí và cả quan chức y tế đưa tin rằng nhiều ca tử vong liên quan đến covid là những người đã tiêm đủ 2 liều vaccin. Nhiều người dựa vào đó mà suy luận rằng vaccin không có hiệu quả. Vì, theo lý luận của họ, nếu vaccin có hiệu quả thì tại sao nhiều người tiêm vaccin mà vẫn chết? Suy ra, không cần tiêm vaccin.

Nhưng đó là loại ngụy biện một chiều. Ngụy biện này có tên tiếng Anh là 'slant argument' hay 'one-sidedness'. Tức là, người ta chỉ cung cấp thông tin một chiều, và ở đây là số tử vong ở những người đã tiêm vaccin, mà không cung cấp thông tin ở những người chưa/không tiêm vaccin.

Thử tưởng tượng một địa phương đã tiêm chủng cho 100% dân số. Nếu sau đó vài tháng nhà chức trách y tế đếm số ca tử vong, và thấy tất cả những ca tử vong là những người đã tiêm vaccin. Thông tin đó có đáng ngạc nhiên không? Dĩ nhiên là không.

Tương tự, thử tưởng tượng một thành phố với 95% dân số đã được tiêm vaccin. Và, nếu cứ 100 người qua đời, có 25 người đã từng được tiêm vaccin, thông tin đó có đáng ngạc nhiên không? Câu trả lời cũng là không, vì thông tin đó cho thấy có hiệu quả. Bởi nếu vaccin KHÔNG có hiệu quả thì chúng ta kỳ vọng 95 những ca tử vong xảy ra ở người đã tiêm vaccin; nhưng ở đây con số thực tế chỉ 25, tức là thấp hơn nhiều so với số kỳ vọng, và đó là một minh chứng rất mạnh cho thấy vaccin quả thật có hiệu quả.

Rất đơn giản. Tôi không hiểu tại sao báo chí và các giới chức y tế không giải thích cho bà con hiểu hiệu quả sờ sờ đó, mà phải loay hoay biện minh bằng những lý giải khó hiểu.

2. Ngụy biện nhị phân

Có ý kiến cho rằng vaccin không thể ngăn ngừa một người khỏi bị nhiễm và lan truyền virus; do đó, tiêm hay không tiêm thì cũng bị nhiễm thôi, vậy tại sao tôi phải tiêm vaccin?

Đây là ngụy biện dạng nhị phân (dichotomy). Ngụy biện nhị phân xem một sự việc chỉ có hai mặt: có hoặc không, 1 hoặc 0. Hiệu quả của vaccin (và bất cứ can thiệp y khoa nào) không phải được đo lường bằng thang giá trị nhị phân kiểu có/không hay 1/0, mà bằng một thang điểm xác suất.

Thuốc warfarin chống đột quỵ, nhưng không có nghĩa là tất cả những người dùng thuốc đó sẽ không bị đột quỵ, mà chỉ có nghĩa là người dùng thuốc có xác suất bị đột quỵ thấp hơn những người không dùng thuốc. Người ta vẫn dùng warfarin trong điều trị bệnh nhân.

Tương tự, vaccin không ngăn chận 100% sự lây nhiễm, nhưng có thể giảm xác suất lây nhiễm chừng 70-95%. Do đó, phát biểu rằng “vaccin không ngăn chận lây nhiễm” là sai về bản chất, và dùng cái sai đó để nói rằng không cần tiêm vaccin ngừa covid là một ngụy biện vậy.

3. Ngụy biện dựa vào khiếm khuyết kiến thức

Một trong những ý kiến thường được nêu lên nhằm nghi ngờ hiệu quả của vaccin là biến chứng lâu dài. Nhiều người nói rằng chúng ta không biết gì về các biến chứng lâu dài của vaccin, và do đó không nên tiêm vaccin. Đây là một biện minh khá mạnh và tưởng như thuyết phục, nhưng lại là một ngụy biện dưới dạng 'appeal to ignorance'.

Loại ngụy biện này khai thác sự khiếm khuyết về kiến thức mà bỏ qua kiến thức đã biết. Ở đây chúng ta biết rằng vaccin có hiệu quả vì đã qua thử nghiệm. Chúng ta cũng biết rằng chất liệu của vaccin sẽ bài tiết nhanh chóng khỏi cơ thể (chớ không tồn tại trong cơ thể lâu dài) thì việc khai thác vào những cái chưa biết là một ngụy biện vậy.

Loại ngụy biện này cũng hay được dùng để bác bỏ vaccin mRNA. Không ít người cho rằng công nghệ để tạo ra vaccin mRNA là quá mới và mức độ an toàn chưa được minh chứng. Thật ra, công nghệ mRNA không mới, vì nghiên cứu đã bắt đầu từ đầu thập niên 1990, tức hơn 30 năm trước. Ngoài ra, vaccin mRNA đã được sử dụng cho MERS và SARS trước đây và cho đến nay chưa thấy có báo cáo nào cho rằng vaccin không an toàn.

4. Tấn công cá nhân (ad hominem)

Mới đây, có thông tin cho rằng một trong những người tham gia vào công trình nghiên cứu vaccin AstraZeneca làm việc cho viện nghiên cứu Galton, và viện này có liên quan với chủ nghĩa ưu sinh (eugenetics). Hàm ý của phát biểu này là người làm ra vaccin có ý đồ phục vụ cho chánh sách ưu sinh, nhưng đây là một ngụy biện.

Có lẽ nhiều người trong khoa học biết Francis Galton (và nhiều nhà khoa học thời Victoria) theo đuổi chủ nghĩa ưu sinh. Ngày nay, không ai chấp nhận chủ nghĩa này vì nó dẫn đến phân biệt chủng tộc và giai cấp xã hội. Một nhà khoa học làm việc cho Viện Galton ngày nay hoàn toàn không có nghĩa là người đó theo chủ nghĩa ưu sinh. Ngoài ra, cho dù người đó có cảm tình với chủ nghĩa ưu sinh thì cũng chẳng có dính dáng gì đến hiệu quả của vaccin. Thay vì bàn về hiệu quả vaccin, người ngụy biện quay sang tấn công cá nhân.

Loại ngụy biện tấn công cá nhân này rất phổ biến trên báo chí Việt Nam. Tuy nó thô thiển, nhưng có khi thuyết phục được vài người nhẹ dạ và bác bỏ vaccin.

5. Luận điệu cá trích đỏ ("red herring")

Khi chương trình tiêm chủng vaccin covid mới bắt đầu, có lời đồn rằng một website nào đó công bố nghiên cứu cho thấy vaccin gây vô sinh, và thông tin này đã được rút khỏi website. Vì lời đồn này mà có khá nhiều phụ nữ ngần ngại tiêm vaccin covid. Nhưng đây là một loại ngụy biện có tên là 'red herring'.

Ngụy biện cá trích đỏ này tung ra một thông tin tưởng như có liên quan, nhưng thật ra là làm xao lãng người đọc. Các 'bò đỏ' thường hay dùng để tấn công bất cứ ai phê bình Nhà nước kiểu "nếu không sống được ở Việt Nam thì cút ra nước ngoài mà sống". Tương tự, trong trường hợp vaccin, người ta dựa vào tin đồn rằng thông tin đã bị rút xuống để hàm ý cho rằng vaccin có hại, nhưng thật ra vấn đề ở đây là việc rút thông tin xuống chẳng có liên quan gì đến mối liên quan [không có thật] giữa vaccin và vô sinh.

6. Ngụy biện 'ecologic fallacy'

Cách đây không lâu, một phó giáo sư về kỹ thuật trình bày con số ca nhiễm và tử vong trong MỘT NGÀY, rồi tính tỉ lệ trên 1 triệu dân số cho 3 nước Miên (dùng vaccin Tàu), Do Thái (dùng vaccin mRNA) và Anh (dùng vaccin AstraZeneca). Kết quả cho thấy tỉ lệ nhiễm và tử vong 1 ngày ở:

• Miên: 49 trên 1 triệu dân;

• Do Thái: 800 / triệu dân;

• Anh: 457 / triệu dân.

Và kết luận rằng vaccin Tàu có hiệu quả cao hơn vaccin Tây.

Có rất nhiều sai lầm trong cách phân tích và kết luận trên, nhưng cái sai lầm hiển nhiên nhứt là ngụy biện 'ecologic fallacy'. Đây là loại ngụy biện khá phổ biến trong nghị luận (và cả trong nghiên cứu khoa học). Ngụy biện này dùng mối tương quan tính trên số trung bình giữa các địa phương để suy luận về nguyên nhân và hậu quả. Con số tỉ lệ tử vong trên 1 triệu dân là số trung bình. Số trung bình chỉ phản ảnh bề nổi của câu chuyện, bởi vì đằng sau nó là những đặc điểm lâm sàng của bệnh nhân mà con số đó không thể nào phản ảnh hết. Thành ra, dựa vào nó để suy luận nhân - quả như thế là rất sai.

Chẳng hạn như trước đây có một phân tích về mối tương quan giữa tiêu thụ chocolate và giải Nobel, mà trong đó tác giả ước tính lượng chocolate tiêu thụ trên đầu người và số giải thưởng Nobel trên 1 triệu dân số cho hơn 20 quốc gia. Kết quả cho thấy nước nào có lượng tiêu thụ chocolate càng cao thì số giải Nobel càng nhiều, rồi suy ra rằng chocolate là yếu tố giúp tăng giải Nobel!

Cái sai lầm căn bản ở đây là đơn vị phân tích là một quần thể, trong khi giải Nobel là cho cá nhân. Đáng lý ra tác giả nên phân tích lượng chocolate ở những người được trao giải Nobel và so sánh với những người [có cùng đặc tính] nhưng không được trao giải Nobel thì mới thuyết phục.

Do đó, so sánh con số tỉ lệ nhiễm hay tử vong giữa 3 nước, mà nói vaccin có hay không có hiệu quả là một sai lầm rất căn bản. Sai lầm ở đây là dùng con số trung bình của các quần thể để suy luận cho các cá nhân.

Loại ngụy biện này mới được sử dụng để nói rằng vì Do Thái tiêm liều vaccin thứ 3 nên số ca tử vong tăng vọt theo thời gian!

***

Phong trào chống vaccin không phải là xu hướng mới, vì nó đã hiện diện ở các nước phương Tây từ 135 năm trước. Thời đó, người ta tung ra những thông tin mang tính tuyên truyền rằng tiêm chủng vaccin là một chương trình nhằm hạn chế sanh sản ở người thuộc thành phần lao động. Người ta còn tuyên truyền rằng vaccin gây ra những bệnh như autism! Ông bác sĩ tung tin đó sau này đã bị tước bằng hành nghề. Nói chung, phong trào chống vaccin tận dụng'tuyên truyền', mà đã là 'tuyên truyền' thì mục tiêu lúc nào cũng là bất lương.

Phong trào chống vaccin ở Việt Nam chỉ là một phiên bản nhỏ và mới đây. Họ lặp lại bài vở tuyên truyền ở các nước phương Tây mà thôi, chớ không sáng chế ra cái gì mới. Do đó, nhận dạng ra những ngụy biện và nghịch lý trong suy luận giúp công chúng phân biệt đâu là tuyên truyền và đâu là sự thật. Vaccin có hiệu hiệu lực giảm nguy cơ nhiễm và tử vong ngoài cộng đồng, và đó là sự thật. Vaccin không phải là 'viên đạn bạc' để chống nhiễm covid hay ngăn ngừa tử vong, và đó cũng là sự thật.

Tôi từng nói và xin nhắc lại rằng tiêm chủng vaccin tuy đem lại lợi ích nhỏ cho một cá nhân, nhưng khi nhiều người đi tiêm vaccin thì đem lại lợi ích rất lớn cho cộng đồng. Tiêm vaccin là một đóng góp cho cộng đồng.