Từ ngày 01/70, tỉnh Kiên Giang sẽ hợp nhứt với tỉnh An Giang thành một tỉnh mới có tên là An Giang. Do đó, mượn một ca khúc nổi tiếng của Nhạc sĩ Nguyễn Đình Toàn tôi cũng có thể nói "Kiên Giang ơi, ta mất người như người đã mất tên".
Tôi là người sanh ra và lớn lên ở Kiên Giang. Ba tôi vào Kiên Giang từ thập niên 1940s nên cũng xem đó là quê hương. Ông ngoại cũng vào Kiên Giang khá lâu (không biết rõ năm nào nhưng chắc phải thập niên 1930). Bà ngoại và bà cố tôi cũng là người Kiên Giang. Thành ra, nghe tin Kiên Giang sáp nhập với An Giang, tôi hồi hộp theo dõi không biết rồi đây cái tên Kiên Giang sẽ biến mất?
Thật ra, việc "mất tên" không phải là điều gì mới. Trong lịch sử hình thành miền Nam, sách sử đã ghi lại nhiều trường hợp một địa danh bị đổi hay mất, do sự thay đổi cơ cấu hành chánh và sáp nhập các địa phương. Để hiểu vấn đề, cần phải tìm hiểu tổ chức hành chánh thời Nhà Nguyễn: Trấn, Đạo, Huyện, Hạt (Quận).
• Trấn là đơn vị hành chánh tương đương với Tỉnh ngày nay.
• Đạo là đơn vị hành chánh tương đương với Tỉnh ngày nay nhưng là ở vùng biên giới.
• Huyện là đơn vị hành chánh dưới Đạo. Huyện có nhiều xã, thôn.
• Hạt hay Quận là một khu vực địa lý nhỏ hơn huyện, thường được sử dụng cho mục đích quân sự.
Tôi tìm hiểu từ các nguồn khả tín thì biết rằng địa danh Hà Tiên có một lịch sửa lâu đời hơn Kiên Giang. Còn địa danh Rạch Giá thì chỉ mới xuất hiện từ thế kỷ 19 mà thôi.
Hà Tiên
Hà Tiên từng là một Trấn. Năm 1708, Mạc Cửu đã dâng vùng đất này cho chúa Nguyễn và được phong chức Tổng Binh, cai quản vùng đất này và lấy tên là Hà Tiên.
Năm 1735, Mạc Cửu mất, con là Mạc Thiên Tứ, được phong làm Đô Đốc, kế nghiệp cha cai trị Long Hồ dinh (thành lập năm 1724), một vùng đất trù phú nhứt trong Vịnh Thái Lan. Gia đình họ Mạc được chúa Nguyễn Phúc Trú nâng lên hàng vương tôn. Long Hồ dinh đổi tên thành trấn Hà Tiên. Như vậy Hà Tiên là địa danh xuất hiện từ năm 1735.
Năm 1832, Trấn Hà Tiên trở Tỉnh Hà Tiên. Năm đó, vua Minh Mạng chia Nam Kỳ thành 6 tỉnh (còn gọi là "Nam Kỳ Lục Tỉnh"):
· Biên Hòa
· Gia Định
· Định Tường
· Vĩnh Long
· An Giang
· Hà Tiên
Tỉnh Hà Tiên bao gồm 2 hạt: Hà Tiên và Rạch Giá. Còn Tỉnh An Giang bao gồm 5 hạt: Châu Đốc, Long Xuyên, Cần Thơ, Sóc Trăng, Sa Đéc.
Kiên Giang
Địa danh Kiên Giang xuất hiện lần đầu vào năm 1739. Năm đó, Mạc Thiên Tứ lập bốn huyện: Long Xuyên, Kiên Giang, Trấn Giang (Cần Thơ ngày nay) và Trấn Di (Bạc Liêu ngày nay). Như vậy, Kiên Giang ngày xưa chỉ là một huyện.
Đến năm 1802, Nguyễn Ánh lên ngôi vua, lấy niên hiệu là Gia Long. Ông thành lập Đạo Kiên Giang và Đạo Long Xuyên, trực thuộc Trấn Vĩnh Thanh.
Năm 1808 (thời Vua Gia Long), Đạo Kiên Giang được đổi thành Huyện Kiên Giang, trực thuộc Trấn Hà Tiên.
Năm 1957, Chánh phủ Việt Nam Cộng Hòa ban hành Nghị định số 281-BNV/HC/NĐ để thành lập tỉnh Kiên Giang. Lúc đó, tỉnh Kiên Giang có 6 quận (chú ý rằng ngày xưa chỉ có "quận" chứ không có 'huyện'):
· Kiên Thành
· Kiên Tân
· Kiên Bình
· Kiên An
· Hà Tiên
· Phú Quốc
Đến năm 1976, chánh quyền mới lập tỉnh Kiên Giang gồm có 8 huyện (không có "quận"): An Biên, Châu Thành, Giồng Riềng, Gò Quao, Hà Tiên, Phú Quốc, Tân Hiệp, Vĩnh Thuận, và thị xã là Rạch Giá.
Như vậy, từ thế kỷ 20, Hà Tiên từ một Tỉnh/Trấn thành một Huyện. Còn Kiên Giang từ một Huyện thành một Tỉnh.
Rạch Giá
Như đề cập ở trên, địa danh Rạch Giá chính thức xuất hiện vào năm 1832 như là một hạt/quận của Tỉnh Hà Tiên.
Ngày 01/01/1900, Toàn quyền Đông Dương thành lập Tỉnh Rạch Giá. Tỉnh Rạch Giá lúc đó bao gồm cả Hà Tiên. Như vậy, Rạch Giá từ một huyện chuyển thành một tỉnh.
Đến năm 1957, Rạch Giá trở thành một phần (thị xã) của Tỉnh Kiên Giang.
Tóm lại, Hà Tiên và Kiên Giang có một lịch sử trên 300 năm. Địa danh Hà Tiên xuất hiện lần đầu vào năm 1708, Kiên Giang 1739, và Rạch Giá 1832. Ba địa danh này đã thay ngôi nhiều lần trong quá khứ:
(1) Hà Tiên từng là một Trấn/Tỉnh (1708, 1832) và sau này chỉ còn là một Quận (1957), rồi Huyện (1976).
(2) Kiên Giang từng là một Huyện (1739), rồi thành một Đạo/Tỉnh (1802), và sau này là Tỉnh (1957).
(3) Rạch Giá từng là một Hạt/Quận (1832), rồi thành một Tỉnh (1900), Thị Xã (1957), và nay là một thành phố (2005).
Nay thì Kiên Giang không biết thành gì trong tỉnh An Giang. Chắc là một phường?
TB: Kiên Giang (trước khi sáp nhập với An Giang) là tỉnh giàu nhứt của Đồng bằng sông Cửu Long. Số tiền mà Kiên Giang đóng cho ngân sách Nhà nước (khoảng 16.000 tỉ đồng) cao hơn thành phố Cần Thơ.
Kiên Giang là tỉnh lớn nhứt của Đồng bằng sông Cửu Long. Diện tích rộng hơn 6.300 cây số vuông, với hơn 200 cây số bờ biển và 143 hòn đảo, trong đó Phú Quốc là “đảo ngọc” nổi tiếng nhứt nước. Với ngư trường rộng hơn 63.000 cây số vuông, Kiên Giang là cái nôi của ngành thủy sản, nổi danh với nước mắm Phú Quốc. Tỉnh còn có khu dự trữ sinh quyển hơn 1,1 triệu hecta, rừng U Minh Thượng, và là địa điểm du lịch như Hà Tiên và quần đảo Nam Du.
NGUYỄN VĂN TUẤN 02.07.2025
