Hungary có thể bỏ qua lệnh bắt giữ của Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) nếu Vladimir Putin hiện diện tại lãnh thổ nước này, như tuyên bố của lãnh đạo Hung hay không?
Theo luật gia công pháp quốc tế Hoffmann Tamás, nếu Budapest làm như vậy, thì đó là sự vi phạm nghĩa vụ quốc tế.
Như đã biết, Hungary là một trong 123 quốc gia mà cơ quan lập pháp đã ký kết và phê chuẩn Quy chế Rome công nhận quyền tài phán của ICC, một tòa thường trực đặt trụ ở tại Den Haag (Hà Lan). Tòa có chức năng truy tố các cá nhân phạm tội ác diệt chủng, tội ác chống lại loài người, tội ác chiến tranh, và tội ác xâm lược. ICC chính thức ra đời ngày 01/07/2002, khi hiệp ước thành lập - Quy chế Roma về ICC - có hiệu lực.
Đòn nặng giáng vào kẻ xâm lược
Ngày 17/03/2023, ICC đã phát lệnh truy nã, bắt giữ đối với Vladimir Putin, Tổng thống Nga và Maria Alekseyevna Lvova-Belova, Ủy viên về Quyền Trẻ em tại Văn phòng Tổng thống Liên bang Nga. Với cáo buộc các nhân vật này phải phải chịu trách nhiệm hình sự cá nhân cho việc trục xuất và chuyển giao bất hợp pháp trẻ em từ các khu vực bị chiếm đóng của Ukraine sang Nga, trong cuộc xâm lược Ukraine do Nga tiến hành.
Theo phía Ukraine, đã có hơn 16.000 trẻ em bị dời chuyển trái phép sang Nga hoặc các vùng lãnh thổ do Nga chiếm đóng thuộc lãnh thổ Ukraine. Từ góc độ luật pháp quốc tế, sự lưu đày trẻ vị thành niên bị coi là tội ác chống lại loài người. Liên bang Nga cũng không phủ nhận hay che giấu chương trình này, nhưng biện bạch rằng đó là một chiến dịch nhân đạo để bảo vệ trẻ mồ côi và trẻ em bị bỏ rơi trong vùng xung đột.
Với động thái quyết liệt kể trên, Vladimir Putin là nhà lãnh đạo đầu tiên của một thành viên thường trực Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc bị ICC phát lệnh bắt giam, và là tổng thống đương nhiệm thứ ba bị ICC ra trát bắt, sau Omar al-Bashir của Sudan và Muammar Gaddafi của Libya. Khả năng lãnh đạo Nga bị bắt và xét xử khi còn nắm quyền là không đáng kể, nhưng lệnh của ICC có thể gây nhiều rắc rối cho Vladimir Putin.
Các phân tích và phát biểu thống nhất rằng khi bị ICC phát lệnh bắt, nguyên thủ quốc gia Nga vĩnh viễn bị xem là kẻ tội đồ, bị xua đuổi, khó được chấp nhận kể cả trong các mối quan hệ ngoại giao với các đối tác hay đồng minh. Các nhân vật đồng cấp ngoại quốc sẽ phải cân nhắc nhiều khi cần tiếp đón, bắt tay ông ta, và việc đi lại, thăm thú tại nước ngoài của “ông chủ” Điện Kremlin không còn “vô tư” và thoải mái như xưa.
Hungary: “Chân trong chân ngoài”
Đối với Hungary, thành viên Liên Âu và ATO, nhưng lại được xem là đồng mình mật thiết nhất của Liên bang Nga ở Châu Âu, nơi mà hệ thống đài báo, truyền thông của chính quyền thường xuyên lặp lại những lập luận, tuyên truyền của Moscow theo ý kiến các bình luận viên, tình hình khá đặc biệt. Chính phủ Hung thể hiện tính hai mặt hầu như trong mọi vấn đề liên quan đến cuộc chiến xâm lược của Nga tại Ukraine.
Trong khi nhiều quốc gia thành viên của ICC bày tỏ sự hưởng ứng quyết định của tòa án này, nhất là Đức còn tuyên bố thẳng thừng rằng sẽ bắt giữ Vladimir Putin nếu ông ta đặt chân lên lãnh thổ Đức, thì Hungary rất dè dặt, bảo rằng họ không phản đối nhưng cũng không bình luận về động thái của ICC. Một lãnh đạo cao cấp còn nói, theo ông, đây là điều đáng tiếc, chỉ làm căng thẳng leo thang chứ không dẫn tới hòa bình.
Đó là ông Gulyás Gergely, Bộ trưởng phụ trách Văn phòng Thủ tướng, người chủ trì họp báo thứ Năm hàng tuần của Chính phủ Hungary. Hôm 23/03, ông còn tuyên bố, do chưa có cơ sở pháp lý nên Hungary sẽ không bắt Vladimir Putin trong trường hợp tổng thống Nga bước vào lãnh thổ nước Trung Âu này. Khẳng định đưa ra chỉ 1 tuần sau Đại lễ 15/03 kỷ niệm cuộc cách mạng 1848-1849 bị đại bại do sự can thiệp của Nga.
Lý do của sự việc “cắc cớ” này, là mặc dù Hungary đã ký và phê chuẩn Quy chế Roma, nhưng hiệp ước về ICC vẫn chưa được nước này ban hành chính thức bằng cách đăng tải trên tờ “Công báo Hungary” (Magyar Közlöny). Mà theo hệ thống luật của nước này, bất cứ một văn bản luật vào chưa hiện diện trên tờ công báo, thì không thể có hiệu lực thi hành! Đây là một tình huống đặc biệt, không sao lý giải được ở Liên Âu!
Vi phạm các bổn phận quốc tế!
Đó là khẳng định của PGS. TS. Hoffmann Tamás, nhà nghiên cứu thuộc Viện Khoa học Luật, Trung tâm Nghiên cứu Khoa học Xã hội, đồng thời là giảng viên Khoa Quan hệ Quốc tế, Đại học Kinh tế và Quản trị Nhà nước Corvinus (Budapest). “Hungary là một thành viên của Quy chế Rome, lệnh bắt giữ có hiệu lực trên lãnh thổ Hung nên các cơ quan thực thi pháp luật Hungary sẽ có nghĩa vụ thi hành”, theo vị luật gia này.
Là một chuyên gia về công pháp quốc tế, ông Hoffmann Tamás cho rằng, việc Hungary ký và phê chuẩn Quy chế Rome cho phép thành lập ICC đã chỉ ra rằng Hungary chấp nhận các nghĩa vụ của mình với tư cách là thành viên của ICC. “Việc Hungary không ban hành Quy chế Rome sẽ không ngăn cản nước này thực hiện lệnh bắt giữ trong một trường hợp cụ thể” - vị luật gia phát biểu trong trả lời phỏng vấn mạng độc tập Telex.
Tất nhiên, việc vi phạm các nghĩa vụ pháp lý quốc tế đã được cam kết cũng không dẫn đến chế tài hay trừng phạt cụ thể nào, và chưa có tiền lệ về việc bắt giữ các lãnh đạo cao cấp đương nhiệm theo quyết định của ICC. Càng ít có khả năng Vladimir Putin xuất hiện tại Hungary, để nảy sinh bất cứ tranh cãi gì về chuyện có được bắt hay không. Nhưng chính vì thế, mà việc Budapest không chịu ban hành Quy chế Rome càng khó hiểu.
Hungary là nước duy nhất trong Liên Âu chưa ban hành Quy chế Rome và theo ông Hoffmann Tamás, “điều này làm xấu mặt Hungary và không mang lại bất kỳ lợi ích nào có thể giải thích được”. Ông cũng cho hay, không có bất cứ tranh luận nào giữa các đại diện trong nước về công pháp quốc tế, rằng Quy chế Rome lẽ ra phải được ban hành từ lâu - trải qua nhiều đời nội các, Hungary đã chậm trễ tới hơn 20 năm trong việc này.
Vì sao nên nỗi?
Đáng chú ý là Hungary ký kết Quy chế Rome từ thời nội các thứ nhất của Thủ tướng Orbán Viktor cách đây 22 năm, và quy chế này không được ban hành trong 4 nội các liên tiếp của liên minh cánh hữu vẫn do ông Orbán Viktor đứng đầu, từ năm 2010 tới nay. Cho dù, theo ghi nhận, liên minh này có thể thực thi hóa những thay đổi luật trong... 12 phút, khi đưa ra những quyết sách có lợi cho sự bê tông hóa quyền lực của mình!
Mặc dù lý do của việc không ban hành Quy chế Rome không bao giờ được chính thức đưa ra, nhưng theo lời Bộ trưởng phụ trách Văn phòng Thủ tướng Gulyás Gergely trong cuộc họp báo thượng dẫn, lý do là vì nếu ban hành thì điều luật sẽ vi hiến theo Hiến pháp Hungary và Tòa Bảo hiến nước này sẽ lập tức sẽ xác nhận điều này. Đó là vì Hiến pháp Hungary quy định tổng thống có quyền miễn trừ và không thể bị bắt giữ.
Trong khi đó, theo Quy chế Rome, quyền miễn trừ đối với nguyên thủ quốc gia không bảo vệ được nhân vật này trước lệnh bắt giữ của ICC, nói cách khác, trát truy nã của ICC ở mức cao hơn về mặt pháp lý so với quyền miễn trừ dành cho cá nhân tổng thống. Cho dù, ở dạng như hiện tại, ICC không có bộ máy để thực thi những quyết định của mình, mà đơn thuần chỉ dựa vào sự hợp tác và đồng thuận của các nước thành viên.
Vậy giải pháp trong trường hợp của Hungary là gì? PGS. TS. Hoffmann Tamás chỉ ra rằng “hiện trạng ngày nay, Quy chế Rome không thể phù hợp với Hiến pháp Hungary, nhưng nước này đã thông qua nó từ 22 năm trước, vì vậy cơ quan lập pháp Hungary có nghĩa vụ tạo ra các quy định phù hợp với các quy định của Quy chế Rome”. Với một Quốc hội mà hơn 2/3 số ghế nằm trong tay phe cầm quyền, đây chỉ là vấn đề “sở thích”.
“Con ngựa gỗ thành Troy của Nga”
Tuy nhiên, chính quyền Hungary rất có thể sẽ “không thích” điều đó, và để cho mọi việc chìm vào thế “đã rồi”, trên cương vị một chính quyền thân Nga nhất về mọi mặt ở Châu Âu, và trong hồ sơ cuộc chiến Ukraine, đã tận dụng mọi cơ hội để phủ quyết hoặc tìm cách ngăn chặn sự hỗ trợ của Liên Âu về quân sự và chính trị cho Kyiv. Việc phản đối gay gắt các biện pháp trừng phạt của EU đối với Nga cũng là một phần của nỗ lực ấy.
Liên quan tới thái độ mâu thuẫn, nước đôi và không dễ giải thích của Hungary trong vấn đề cố tình không ban hành Quy chế Rome đặt nền móng cho ICC, luật gia Hoffmann Tamás còn vạch ra rằng, Hungary là một trong 38 quốc gia khởi xướng cuộc điều tra về các tội ác liên quan đến chiến tranh xảy ra trên lãnh thổ Ukraine tại ICC. Điều này rất quan trọng, nó cũng đẩy nhanh tiến trình ra quyết định của ICC, theo nhà nghiên cứu.
“Lệnh bắt giữ (Putin của ICC) đã được ban hành do hậu quả của việc này, nhưng Hungary hiện đang hành động như thể họ không liên quan gì đến điều đó”, ông Hoffmann Tamás nhấn mạnh. Với cách hành xử “khác thường” hiện tại, một lần nữa, Budapest lại đơn độc ở Châu Âu khi dường như nước này đi ngược lại nỗ lực của EU ủng hộ cuộc chiến chống xâm lược của Ukraine, theo nhận xét của truyền thông độc lập Hungary.
Và mặc dù trên mọi diễn đàn, lãnh đạo Hungary đều nhấn mạnh rằng họ cổ vũ cho hòa bình (và tại Châu Âu, bên cạnh Budapest chỉ có Tòa Thánh Vatican làm điều đó!), ngăn khả năng chiến tranh lan rộng do Phương Tây ủng hộ vũ khí cho Ukraine, rằng đây không phải là cuộc chiến mà Hungary cần can dự vì trước hết phải bảo vệ lợi ích của người Hung. Một câu hỏi nhức nhối luôn được đặt ra: Budapest đã mau quên biến cố 1956?
NGUYỄN HOÀNG LINH 25.03.2023
