Hôm 12 tháng Ba, 2025, Chính phủ Việt Nam quyết định hoàn thành kế hoạch sáp nhập tỉnh thành, xây dựng mô hình hành chính ba cấp trước ngày 15 tháng Tư. Theo đó, các tỉnh thành sẽ được sáp nhập, cấp huyện bị hủy bỏ, và các xã sẽ được gộp lại.
Lợi ích của sáp nhập tỉnh thành
Việc sáp nhập tỉnh thành, thay đổi hành chính hứa hẹn sẽ đem lại nhiều lợi ích. Việt Nam có 63 tỉnh-thành, hoạt động manh mún như những vương quốc độc lập, không có liên kết vùng. Tỉnh lớn hơn, quy hoạch kinh tế dễ hơn, phát triển nhanh hơn, nếu tỉnh trưởng có năng lực. Số lượng tỉnh chỉ còn một nửa cũng sẽ giúp hợp tác cấp vùng dễ hơn.
Trao đổi với RFA, Giáo sư Carl Thayer ở UNSW Canberra, Úc, cho rằng Việt Nam sẽ đạt được nhiều lợi ích khi loại bỏ cấp chính quyền thứ tư trong cơ cấu chính trị của mình. Điều đó sẽ giúp giảm chi tiêu cho hành chính và đẩy nhanh “quá trình ra quyết định” cũng như hiệu quả của chính quyền. Luật sư Vũ Đức Khanh, giáo sư thỉnh giảng ở Đại học Ottawa, Canada, cũng cho rằng một số vùng kinh tế trọng điểm hiện nay bị chia nhỏ bởi ranh giới hành chính, nếu được gom lại thành một tỉnh lớn thì có thể sử dụng nguồn lực tốt hơn. Do đó, việc sáp nhập các tỉnh, hình thành các đơn vị hành chính lớn hơn, thuận lợi hơn trong quy hoạch kinh tế và phát triển vùng.
Giáo sư Zachary cho rằng ông Tô Lâm rõ ràng lo ngại về tình trạng quan liêu quá mức và tình trạng kém hiệu quả của chính phủ, và tìm cách hợp lý hóa các chức năng của chính phủ. Việc xóa bỏ cấp huyện có ý nghĩa rất lớn. Chính quyền điện tử giúp tổ chức và tuân thủ dễ dàng hơn.
Nhưng đó chỉ là giả định về lợi ích tương lai. Còn trước mắt, việc sáp nhập tỉnh thành, sáp nhập các xã và hủy bỏ cấp huyện sẽ gây ra nhiều hệ lụy.
Trước hết là những việc phải làm. Để thực thi việc này, nhà nước sẽ phải làm hàng loạt thay đổi lớn. Do thay đổi địa giới và tên gọi hành chính, Bộ Công an sẽ phải thay đổi căn cước công dân, khắc con dấu mới. Sổ đỏ, sổ hồng liên quan đến bất động sản sẽ phải thu hồi và làm mới. Bộ Nội vụ sẽ phải sửa đổi hàng loạt luật như Luật tổ chức chính quyền địa phương, Luật sửa đổi bổ sung Luật cán bộ công chức. Bộ Quốc phòng bố trí lại quân đội. Các hoạt động quy hoạch đô thị, dân cư, kinh tế cũng phải thực hiện lại.
Nhưng câu chuyện chưa dừng ở đó.
Có hàng loạt vấn đề người dân sẽ phải đối mặt và nhà nước sẽ phải có trách nhiệm xử lý. Đó là sự xung đột chính trị tại địa phương, các vấn đề xã hội chính trị khi quyền lực xã tăng lên, và hàng loạt vấn đề khác.
Tăng quyền cho xã: quan xã có thành “ông trời con” không?
Khi quyền lực cấp xã tăng lên, người dân có ít cơ hội tiếp cận cấp cao hơn để khiếu nại. Điều này có thể dẫn đến xã trưởng trở thành “ông trời con” ở địa phương mình hay không? Quan xã trở nên lộng hành hơn vì không có ai giám sát?
Hậu quả dễ xảy ra sẽ là nhà nước sẽ gia tăng đàn áp bằng công an xã, để kiểm soát bất mãn. Đó là nhận xét của Luật sư Vũ Đức Khanh. Theo ông, nếu không có cơ chế giám sát minh bạch, việc tăng quyền cho xã sẽ dẫn đến lạm quyền và tham nhũng nghiêm trọng hơn.
Quyền lực cấp xã sẽ phải tăng lên: Xã trở thành huyện. Bí thư đảng cấp xã giờ đây có thể sẽ là tỉnh ủy viên và tham gia dự đại hội đảng và trở thành ủy viên Ban chấp hành Trung ương. Như vậy cấp xã có thể ảnh hưởng tới chính trị trung ương ở mức độ nào?
Đọc thêm
Sáp nhập tỉnh: người dân băn khoăn điều gì?
Phương án 34 tỉnh được lan truyền trên mạng trông thế nào?
Cả nước theo công an bỏ cấp huyện có hợp lý?
Sáp nhập tỉnh: sao không trưng cầu dân ý?
Theo GS Carl Thayer, nếu xóa bỏ các huyện, đại hội đảng ở cấp xã, phường sẽ bầu trực tiếp đại biểu dự đại hội đảng bộ tỉnh, thành phố. Nếu sáp nhập các tỉnh trước khi tổ chức đại hội đảng bộ tỉnh, sẽ có hai khả năng xảy ra. Một là số lượng đại biểu tỉnh sẽ giảm vì có ít tỉnh hơn. Hai là nếu số lượng đại biểu từ mỗi tỉnh dựa trên tỷ lệ đảng viên trong một tỉnh thì tổng số đại biểu tỉnh sẽ vẫn gần bằng với đại hội đảng toàn quốc lần thứ XIII. Bất kể khả năng nào xảy ra, đại biểu từ các tỉnh và thành phố sẽ tạo thành khối đại biểu lớn nhất tham dự đại hội đảng lần thứ XIV.
Như vậy, cấp xã trong tương lai có thể ảnh hưởng tới quyền lực ở trung ương? Bởi lẽ, khi bí thư xã có thể trở thành tỉnh ủy viên, rồi từ tỉnh ủy viên tiến lên cấp trung ương (tham gia vào Ban chấp hành Trung ương), điều này sẽ thay đổi cấu trúc quyền lực trong Đảng?
Đối với vấn đề này, Luật sư Vũ Đức Khanh nhận xét rằng nếu mô hình này thành công, các lãnh đạo cấp xã có năng lực sẽ lên cao, thay thế dần hệ thống quan liêu cấp trung gian. Nhưng ngược lại, nếu không kiểm soát tốt, việc này có thể tạo ra một lớp quan chức cơ sở thao túng quyền lực, hình thành các nhóm lợi ích mới.
Cái gì cũng có thể là cơ hội nhưng cũng có thể là nguy cơ.
Trái ngược với quyền lực có thể sẽ có của cấp xã ở Việt Nam sau cuộc cải cách này, Giáo sư Carl Thayer ở Đại học UNSW Canberra chia sẻ với RFA rằng ở Canada và Úc, chính quyền cấp địa phương (thấp nhất) không có bất kỳ ảnh hưởng gì đến chính quyền liên bang (trung ương).
Mô hình ba cấp: Việt Nam thiếu gì?
Mô hình 3 cấp (trung ương, tỉnh, xã) là mô hình tương tự Úc (federal, state or territory, and local) và Canada (federal, provincial and municipal.) Vậy mô hình 3 cấp ở Australia và Canada có lợi và hại gì? Liệu khi áp dụng mô hình 3 cấp, Việt Nam có đạt được những lợi ích như Australia và Canada không, khi cấu trúc kinh tế, chính trị khác nhau? Để đạt được lợi ích trong bối cảnh Việt Nam thì Việt Nam cần cải cách như thế nào?
Ngoài những câu hỏi đó, Việt Nam còn phải đối mặt với những câu hỏi nhỏ hơn. Mô hình ba cấp tỉnh, huyện, xã đòi hỏi những cơ chế luật pháp nào? Cơ sở kĩ thuật nào? Văn hóa và năng lực cán bộ cấp xã ra sao? Nếu quyền lực của cấp xã quá cao, trong khi người dân ở địa phương ít có cơ hội tiếp cận cấp cao hơn. Những hiện tượng như khiếu kiện đông người, người dân phải kéo nhau đến các thành phố lớn như Hà Nội, Hồ Chí Minh để gặp các cơ quan trung ương… là ví dụ rõ ràng. Đó là hàng loạt vấn đề Việt Nam vẫn chưa đặt ra để trả lời.
Vậy nay quyền lực cấp xã cao hơn, xã trưởng thành ông trời con, dân sẽ chịu đựng thế nào? Liệu chính quyền sẽ tăng cường công an xã để đàn áp? Luật Luật Công an nhân dân năm 2018, trước cuộc cải cách này 7 năm, đã cấp quyền lợi lớn cho trưởng công an cấp xã: Trưởng công an xã đã có thể có hàm trung tá.
Trao đổi với RFA, nhà báo Trân Văn, một người có nhiều năm kinh nghiệm viết về các vấn đề kinh tế chính trị Việt Nam, đặt ra những câu hỏi không dễ trả lời cho cuộc cải cách này:
“Đã đề cập đến “mô hình chính quyền ba cấp” tại sao lại bỏ qua các đặc điểm về công chức của mô hình ấy. Lý do “mô hình chính quyền ba cấp” hiệu quả vì công chức trong mô hình ấy phải là chuyên viên trong lĩnh vực mà họ chịu trách nhiệm, việc thực thi công vụ của công chức trong mô hình ấy chỉ tuân theo quy định của pháp luật, không để chính trị chi phối, cũng không tùy tiện đưa ra những tuyên bố hay hành động ngoài phạm vi mà luật pháp xác định công chức được phép thực hiện.
Ông Tô Lâm và đảng của ông có dám xây dựng “mô hình chính quyền ba cấp” với đội ngũ công chức có các đặc điểm như vậy hay không?”
Khi cấp xã lớn hơn, người dân làm việc với xã nhiều hơn trong vẫn cách xa cấp tỉnh và cấp trung ương như trước, hệ thống chính trị này cần những điều kiện gì để làm việc hiệu quả.
Hầu hết các chuyên gia đều cho rằng mô hình ba cấp đòi hỏi những nền tảng về thể chế, luật pháp, năng lực công chức địa phương và hạ tầng kỹ thuật. Hiện tại, theo Luật sư Vũ Đức Khanh, chỉ có điều kiện công nghệ (chuyển đổi số) là sẵn sàng, còn các yếu tố khác đều chưa đủ.
Giáo sư Zachary Abuza ở Đại học Chiến tranh Quốc gia Hoa Kỳ cho rằng mô hình ba cấp ở Việt Nam và ở Canada, Úc có những khác biệt nền tảng căn bản khiến không thể so sánh chúng với nhau. Cả Úc và Canada đều là hệ thống nghị viện Westminster, theo đó đặc trưng rõ nhất là có nền dân chủ đa đảng, có hệ thống nghị viện độc lập. Quan trọng nhất, cả hai đều có hệ thống liên bang mạnh. Không có yếu tố nào trong số đó áp dụng được cho Việt Nam.
Ngoài ra, Giáo sư Carl Thayer cho biết trong hệ thống ba cấp ở Úc và Canada, hệ thống tư pháp (hệ thống tòa án) độc lập với hệ thống chính trị. Hệ thống tư pháp độc lập của hai nước này kiểm tra hoạt động của chính quyền từ trung ương xuống tận cấp thấp nhất.
Quan trọng hơn, GS Carl Thayer giải thích, mô hình ba cấp ở Úc và Canada hoạt động hiểu quả nhờ hệ thống bầu cử địa phương rất vững mạnh. Các cuộc bầu cử tiểu bang có chu kỳ riêng, tách biệt với chu kỳ bầu cử liên bang. Thượng viện có trách nhiệm đảm bảo rằng các quyền của các tiểu bang, tỉnh và vùng lãnh thổ được bảo vệ, trong khi đó Hạ viện phản ánh quan điểm của người dân toàn quốc. Luật phải được cả Thượng viện và Hạ viện chấp thuận. Điều này nhằm ngăn chặn những thay đổi triệt để chỉ do bởi những cảm xúc dân túy nhất thời.
Với những thực tiễn thành công của mô hình ba cấp ở Úc và Canada như vậy, chúng ta có thể thấy gì về mô hình tương tự của Việt Nam trong tương lai gần? Theo nhà báo Trân Văn, nếu Việt Nam copy “mô hình chính quyền ba cấp” nhưng “sửa chữa, bổ sung” như đã từng đem “kinh tế thị trường” ghép với “định hướng XHCN” thì tương lai của mô hình đó sẽ ra sao? Theo ông, rất có thể, đó sẽ là uống thuốc quá liều cho phép.
Chính trị địa phương có hỗn loạn không?
Việc sáp nhập tỉnh có dẫn đến đấu tranh giành vị trí trong tỉnh mới không? Những xung đột này sẽ xuất hiện trong những chuyện nhỏ như thủ phủ tỉnh đặt ở đâu, tên mới thế nào, đến những chuyện lớn như quy hoạch mới như thế nào, chia nguồn lực vào vùng nào của tỉnh mới. Nhân sự cấp huyện có ba con đường để đi: một là sa thải, hai là đi về xã và ba là đi về tỉnh. Xung đột lợi ích thế nào khi giải quyết vấn đề “ai ra đi, ai lên tỉnh, ai về xã?”
Đó là những câu hỏi nóng hổi mà không chỉ chính quyền trung ương ở Hà Nội mà các cấp ở địa phương phải trả lời trước tiên.
Báo chí nhà nước bắt đầu cho biết nhiều địa phương xuất hiện xung đột từ những điều tưởng như rất nhỏ, như “quê anh, “quê tôi”, tại sao lấy tên tỉnh của anh đặt cho tên tỉnh mới mà không phải tỉnh tôi. Theo RFA được biết, một chuyên gia về môi trường đã gửi email đến một loạt lãnh đạo chính phủ như các ông Nguyễn Hòa Bình, Trần Hồng Hà, Lê Thành Long, tự giới thiệu quê ở Thái Bình, đặt ra nhiều vấn đề về sáp nhập tỉnh thành, trong đó có câu hỏi: tại sao sáp nhập Hưng Yên và Thái Bình thì tên tỉnh mới là Hưng Yên mà không phải là Thái Bình.
Theo Luật sư Vũ Đức Khanh, khi sáp nhập tỉnh, sẽ có cuộc đấu tranh giữa các nhóm lợi ích về nơi đặt thủ phủ tỉnh, về phân bổ ngân sách và nguồn lực. Những vùng từng là trung tâm hành chính của tỉnh cũ có thể lo lắng bị suy giảm vai trò và bị cắt giảm ngân sách. Ai được giữ chức vụ quan trọng cũng là vấn đề gây xích mích. Khi hai tỉnh nhập lại, chỉ còn một Chủ tịch tỉnh, một Bí thư tỉnh, một Giám đốc Sở... Những quan chức còn lại sẽ “tâm tư” vì bị loại bỏ hoặc phải xuống chức. Trong bối cảnh như vậy, xung đột lợi ích là không tránh khỏi, và nếu không có cơ chế điều phối hợp lý, tình hình có thể trở nên căng thẳng.
Quy hoạch tỉnh, vùng thuận lợi hơn, nhưng có làm được không? Ai có năng lực để làm? Nhìn vào giàn lãnh đạo chính phủ hiện nay, có đến 7 phó thủ tướng sau khi sắp xếp lại các bộ trung ương, chúng ta có thể thấy rất khó kể ra thành tích nổi bật của họ khi còn lãnh đạo địa phương.
Nếu không cải cách bộ máy nhân sự, thì dù có quy hoạch lại tỉnh, chất lượng quản lý cũng không cải thiện. Lãnh đạo giỏi không tự thân xuất hiện chỉ bằng cách sáp nhập các tỉnh. Đó là nhận xét của Luật sư Vũ Đức Khanh.
