"Đá núi tật nguyền, vết sẹo thời gian"

Tôi biết đến Nhạc sĩ Phú Quang (1949 - 2021) lần đầu tiên qua một video ca nhạc của Trung tâm Thúy Nga phát hành [1]. Nghe xong ca khúc là thấy 'ấn tượng' ngay. Ấn tượng từ giai điệu du dương đến lời ca ý nhị.

Anh ấy đã về cõi vĩnh hằng, nhưng những ru khúc tình tự và dạt dào của anh thì sẽ ở lại với chúng ta rất lâu. Nhạc sĩ Phú Quang có lẽ là một trong những trường hợp hiếm hoi [ở thế hệ anh ngoài Bắc] không có những bài ca 'nhạc đỏ'.

Theo một bài trả lời phỏng vấn, anh bắt đầu sự nghiệp sáng tác vào năm 1969 tuổi (lúc đó mới 20 tuổi), trong thời chiến tranh ác liệt. Anh đã chứng kiến những cái chết bi thảm, những mất mát lớn. Thế nhưng khác với những người khác cùng thời cho ra những bài ca mang sắc màu thù hận, anh sáng tác những tác phẩm tình tự, giàu tính nhân văn và triết lý. Những ca khúc của Phú Quang thời đó cũng giống như nhiều ca khúc trữ tình của các nhạc sĩ trong Nam cùng thời.

Nói ra điều sau đây thì chắc thừa: tôi thấy Nhạc sĩ Phú Quang là người rất tinh tế. Những cái nhỏ bé như một viên đá, chiếc lá, một cây bàng, một nóc phố thôi mà ông cũng rung động và để lại cho đời những ca khúc khó quên. Người người làm khoa học như tôi cũng hay băn khoăn về những sự vật nhỏ như thế, nhưng chúng tôi nghĩ đến 'cân, đo, đong, đếm' và đặt ra những câu hỏi nó đến từ đâu, tại sao nó có mặt ở đây và để làm gì, v.v…Nhưng những nhạc sĩ như Phú Quang thì có khả năng làm cho nó thăng hoa. Tôi thán phục nhạc sĩ có thể thấy một ngọn núi tật nguyền vì vết sẹo của thời gian:

"Đá núi tật nguyện, vết sẹo thời gian"

Tôi thích câu đó lắm. Tôi cũng thích câu "Làm sao em biết bia đá không đau" và "Ngày sau sỏi đá cũng cần có nhau" của Trịnh Công Sơn. Thật ra, sỏi đá là một nguồn cảm hứng tuyệt vời cho sáng tác từ cổ chí kim. Trong văn hóa phương Tây có lẽ nhiều người biết đến thành ngữ "Philosopher's stone" (viên đá kỳ diệu), là một chất thần tiên có thể tạo ra vàng và có thể làm cho con người trường sanh.

Sỏi đá tồn tại qua hàng triệu năm, là chứng nhân của biết bao biến động lịch sử, hay nói theo Bà Huyện Thanh Quan là "Đá vẫn trơ gan cùng tuế nguyệt". Nhưng với thời gian đá cũng bị 'tật nguyền', cũng biết 'đau đớn'.

Thật ra, ca khúc này ("Đâu phải bởi mùa thu") chỉ mượn hình ảnh núi đá để nói về một sự chia ly. Ca khúc được phổ từ thơ của Giáng Vân, nhưng nhạc sĩ đã mượn ý thơ để ghi lại cảm xúc của anh khi người tình Sài Gòn đã vượt biên vào năm 1976. Nội dung ca khúc hoàn toàn khác với nội dung bài thơ (vốn viết về một người vợ hậu phương trông chờ người chồng nơi tiền tuyến) [2].

Cũng cần phải ghi thêm một chú thích ở đây về ca khúc "Đâu phải bởi mùa thu" để nói lên sự ngu xuẩn của cơ chế kiểm duyệt. Nhạc sĩ Phú Quang cho biết ca khúc đó bị mấy người kiểm duyệt tư tưởng nghĩ rằng nhạc sĩ ám chỉ cuộc "Cách Mạng Mùa Thu", vì có những câu "câu hát ngân lên bỗng tắt nửa chừng, thôi đừng hát ru… thôi đừng day dứt…, lá trút rơi nhiều đâu phải bởi mùa thu".

Đọc đoạn tâm sự này, tôi nhớ đến một ông nhạc sĩ cung đình trước đây cũng hung hãn chỉ trích Nhạc sĩ Phạm Duy về bài "Mùa Thu Chết" (phổ thơ Apollinaire) là ... "đỉnh điểm của tư tưởng chống phá Cách Mạng". Thật là 'bó tay' với kiến văn và trình độ của mấy ông bà kiểm duyệt này.

Sau vụ kiểm duyệt chẳng đến đâu, Nhạc sĩ Phú Quang nói đùa là ông bênh cách mạng đó chớ, bởi câu "lá rơi xuống rồi mà vẫn không phải bởi mùa thu". Vậy mà ca khúc này phải mất 10 năm mới tới công chúng! Đúng là 'vết sẹo thời gian'.

Nhạc sĩ nào cũng để lại một di sản, một ấn tượng trước khi về bên kia thế giới. Phạm Duy để lại 'Ngàn lời ca' cho đời. Trịnh Công Sơn để lại những 'Ca khúc da vàng' một thời sôi động. Tương tự, những ru khúc về Hà Nội của Phú Quang sẽ còn đọng lại trong lòng người mộ điệu rất lâu cho dù đá núi sẽ còn chịu tật nguyền với những 'vết sẹo thời gian'.

_______

[1] Tuyển tập những ca khúc của Phú Quang do Thúy Nga phát hành: https://www.youtube.com/watch?v=omqjZz_gvpI

[2] Tình yêu có lý lẽ riêng...

Về ý của bài thơ được phổ thành nhạc, cũng có ý kiến khác cho rằng nhà thơ Giáng Vân không có ý nói đến "một người vợ ở hậu phương khắc khoải về người chồng nơi biên cương". Tôi không biết chính xác nội dung là gì, nên chỉ trích theo bài viết trên VTV. Trong thực tế có những ca khúc (như của Phạm Duy chẳng hạn) mà nội dung vượt ra khỏi ý tưởng gốc của bài thơ.

[3] Hôm nọ ông Nguyễn Phú Trọng than phiền rằng mấy năm qua Việt Nam không có những bài hát hay, thì ông thử nghe những sáng tác của Phú Quang xem. Và, ông cũng nên xem lại bộ máy kiểm duyệt tư tưởng nó vận hành như thế nào mà 'ngâm' một ca khúc hay như "Đâu phải bởi mùa thu" đến 10 năm.